Khi không xài tiền mặt: Ai sẽ bị bỏ lại?

Ảnh: LoyLap

Nếu trước đây không tiền mặt đồng nghĩa với việc bỏ tiền giấy và thay bằng thẻ nhựa (tín dụng, ghi nợ) thì những năm gần đây còn có thêm sự tham gia của ví di động, ứng dụng liên kết với tài khoản ngân hàng và cho phép người dùng sử dụng điện thoại thông minh làm phương tiện thanh toán.

Nhanh chóng, tiện lợi, bảo mật, hiện đại, phù hợp xu thế - những lợi ích mà thanh toán phi tiền mặt mang lại, song không phải ai cũng có điều kiện thụ hưởng những tiện ích đó.

Ai dễ tổn thương?

Tại Việt Nam, những người trẻ sành điệu hiện có thể dễ dàng sống cả ngày không cần tiền mặt vì mọi thứ có thể mua, thanh toán qua điện thoại thông minh, trong khi người bán hàng rong, nghệ sĩ đường phố hay... hành khất ở Trung Quốc cũng đã nhận tiền qua ví điện tử. Tại một số quốc gia, người già lãnh lương hưu qua thẻ và chuyển khoản luôn cho nhà thờ, thay vì bỏ tiền vào thùng lạc quyên.

Nhưng như thế đã đủ mọi thành phần của xã hội hay chưa? Báo cáo Access to Cash Review do một nhóm nghiên cứu độc lập ở Anh công bố hồi tháng 3 cho thấy vẫn còn có các đối tượng dễ bị tổn thương sẽ bị cho đứng ngoài nền kinh tế không tiền mặt.

Cụ thể, báo cáo cho rằng những cuộc đua hướng đến tương lai không còn tiền mặt của các quốc gia có thể sẽ bỏ lại phía sau “những người không có thẻ tín dụng hay tài khoản ngân hàng, không quen dùng điện thoại thông minh hay máy tính để giao dịch thanh toán, hoặc không có kết nối Internet băng thông rộng hay mạng di động”.

Báo cáo nhấn mạnh rằng kinh nghiệm quan sát được từ Thụy Điển cho thấy rủi ro tiềm tàng của việc lao vào xây dựng xã hội không tiền mặt mà không tính toán thấu đáo: “Hàng triệu người có thể bị loại khỏi nền kinh tế, đối mặt với nguy cơ cao hơn trong việc bị cô lập, bóc lột, nợ nần và chịu các chi phí cao hơn”.

Để không ai bị bỏ lại

Chính vì nhận thấy chính sách phi tiền mặt toàn bộ xã hội sẽ loại bỏ một số thành phần, Ngân hàng Trung ương Thụy Điển đã yêu cầu tất cả các ngân hàng nước này vẫn giữ dịch vụ tiền mặt.

Các quan chức ngân hàng trung ương ở Thụy Điển cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của việc hoạch định chính sách giảm tiền mặt, tăng thanh toán điện tử và di động sao cho tất cả mọi người, mọi thành phần đều có thể tham gia nền kinh tế số, theo báo cáo Access to Cash.

Một động thái tương tự quan sát được từ Mỹ cho thấy khi sự hào hứng về một xã hội vắng bóng hoàn toàn tiền mặt đã qua, các chính phủ, ngân hàng trung ương, nhà hoạch định chính sách và cả những người cổ vũ cho xã hội không tiền mặt đã bình tĩnh trở lại để nhìn nhận vấn đề toàn diện hơn.

Hãng tin AP giữa tháng 4 có bài phóng sự xoay quanh sự phát triển - và kèm theo nó là những luồng ý kiến phản bác - của mô hình xã hội không tiền mặt. AP kể chuyện Hembert Figueroa, thợ hàn không có tài khoản ngân hàng, không thể ăn tối tại nhà hàng Mexico Dos Toros, vốn chỉ nhận trả qua thẻ hoặc điện thoại thông minh, ở khu Manhattan, thành phố New York, Mỹ.

Số lượng các cơ sở từ chối tiền mặt như Dos Toros ở Mỹ đang tăng, song đang bị nhiều nhà hoạt động phản đối vì các cửa hàng như vậy luôn “đóng cửa” với nhóm khách hàng chỉ có tiền mặt như Figueroa. Trong câu chuyện của AP, thu ngân của cửa tiệm đã thông cảm và thuyết phục một khách hàng khác trả tiền giúp qua điện thoại thông minh và nhận lại tiền mặt từ người thợ hàn này.

Không được như Thụy Điển, rất nhiều người Mỹ không có tài khoản ngân hàng. Theo số liệu năm 2017 của Cơ quan Bảo hiểm tiền gửi liên bang, khoảng 8,4 triệu hộ gia đình Mỹ không có tài khoản ngân hàng. Các nghiên cứu dự đoán thanh toán tiền mặt vẫn sẽ chiếm 11,2% GDP Mỹ vào năm 2021.

Chỉ với một cửa hàng truyền thống nhưng không chấp nhận tiền mặt, một người lao động đã không thể bước vào, huống gì mô hình cửa hiệu không thu ngân của tương lai như Amazon Go của gã khổng lồ bán lẻ Amazon.

Ngay cả khi đã áp dụng thanh toán tự động và không tiền mặt, Amazon Go cũng vẫn phải chấp nhận cho dùng tiền mặt.

Cửa hàng Amazon Go cho phép người mua sắm thoải mái chọn hàng rồi ra về, mọi khâu như lập đơn hàng, thanh toán đều được thực hiện ngầm nhờ hệ thống camera, cảm biến và công nghệ xử lý siêu phức tạp. Chỉ những ai có điện thoại thông minh cài app Amazon Go mới vào mua sắm tại đây.

Thế nhưng khi khai trương cửa hàng Amazon Go mới nhất tại thành phố New York hôm 6-5, Amazon tuyên bố cơ sở này sẽ chấp nhận thanh toán tiền mặt vì không muốn tự giới hạn đối tượng khách hàng.

“Thêm hình thức thanh toán giúp có thêm khách hàng mua sắm, điều đó tuyệt cho cả quý khách hàng lẫn chúng tôi” - Cameron Janes, phó chủ tịch phụ trách các cửa hàng hữu hình của Amazon, nói với Business Insider.

Một phát biểu rất “ngoại giao” vì rõ ràng một cửa hàng không cần nhân viên, không có cảnh đứng chờ tính tiền, giờ lại có một góc để nhận tiền mặt không phải là những gì Amazon hình dung khi phát triển Amazon Go.

Song dù muốn dù không, Amazon buộc phải thay đổi, do lẽ hiện nhiều chính quyền địa phương ở Mỹ có luật cấm cửa hình thức cửa hàng không tiền mặt vì phân biệt đối xử với khách hàng không có khả năng thanh toán di động. Hội đồng thành phố New York cũng đang cân nhắc biện pháp tương tự, và có vẻ Amazon đã chấp nhận “tuân thủ” quy định trước khi nó ra đời.

Những người không có điện thoại thông minh và tài khoản ngân hàng có thể chẳng bao giờ là khách hàng của Amazon, nhưng các nhà hoạch định chính sách hiểu rằng việc họ bị cho đứng ngoài, dù chỉ là vô tình, xã hội không tiền mặt có thể gây ra các hệ quả không mong muốn.

Các chính quyền vì thế buộc phải hành động thông qua can thiệp bằng chính sách, và câu chuyện của Amazon là một trường hợp cụ thể đáng tham khảo khi xét tới tính bao trùm của xã hội không tiền mặt.■