Hội hè miên man cùng khoa học

Vì sao Tuần lễ khoa học Berlin 2023 (Berlin Science Week, diễn ra từ 1 đến 10-11) được xem là UEFA Champions League trong lĩnh vực truyền thông khoa học? Có thể học gì từ việc kết hợp tinh thần lễ hội với tri thức khoa học, cho những sự kiện tương tự ở Việt Nam? 

Khi biết ban tổ chức Berlin Science Week 2023 có chương trình Journalism Research Grant - hỗ trợ đại diện truyền thông quốc tế đưa tin về sự kiện, tôi vội chuẩn bị hồ sơ vì từ lâu đã mong muốn được tham gia. Sau hai tháng kể từ ngày gửi hồ sơ, tôi được thông báo trúng tuyển nhưng ở hạng mục đại diện truyền thông từ xa (digital), thay vì trực tiếp (in-person) như mong muốn. Sau này biết được các phóng viên tham gia dạng này đều đến từ bên ngoài châu Âu (Indonesia, Cameroon, Canada, Ghana…), tôi cũng thấy được an ủi.

Theo quy định, đại diện truyền thông số được dự họp báo khai mạc trực tuyến, xem các sự kiện qua livestream, có quyền yêu cầu phỏng vấn online bất cứ nhân vật nào họ muốn. Từ xa mà như có mặt tại chỗ.

Câu chuyện ta kể, tương lai ta sống

Tốc độ phát triển chóng mặt của khoa học công nghệ ngày càng khơi thêm nhiều khám phá mới của loài người về thế giới xung quanh. Không ai biết chắc điều gì chờ đón chúng ta ở tương lai nhưng manh mối thì đã sẵn đây: chính là những hành động và câu chuyện con người kể nhau nghe ở hiện tại. "Câu chuyện ta kể, Tương lai ta sống", vì thế là chủ đề của chuỗi triển lãm CAMPUS, một trong những điểm nhấn của lễ hội lần thứ 8 này.

Tại CAMPUS - diễn ra trong không gian rộng lớn của Bảo tàng Lịch sử tự nhiên Berlin cổ kính, những cuộc đối thoại vượt xa khuôn khổ thông thường. Qua các gian hàng tương tác - thực nghiệm, triển lãm, phiên bài giảng đại chúng, buổi chiếu phim tài liệu, khán giả được cập nhật những kiến thức mới nhất mang ra khỏi phòng thí nghiệm và sát sườn với cuộc sống.

Những câu hỏi ít khi người ta tự hỏi đã xuất hiện: Làm sao để không chỉ tập trung vào mỗi việc hiện đại hóa thành phố, mà còn sinh thái hóa, bản địa hóa thành phố nữa? Hay chúng ta có thực sự đúng khi tìm mọi cách tiêu diệt muỗi? Hay tri thức tới từ đâu, việc cho phép tư hữu tri thức có lợi hay bất lợi gì cho xã hội?

TS Subham Mukherjee, một nhà khoa học người Ấn Độ đang nghiên cứu về an ninh nước đô thị ven biển tại Đại học Freie Berlin (Đức) và Đại học Hebrew (Israel), là diễn giả với chủ đề rất lạ tai: hệ sinh thái đô thị dưới góc nhìn của tính dục thiểu số (Queering Urban Ecosystem).

"Khán giả tò mò về chủ đề lắm, vì nó buộc họ phải suy nghĩ lại về tính liên tầng, giao thoa giữa các giới trong bối cảnh hệ sinh thái đô thị và cả trong khoa học" - Subham chia sẻ với tôi. "Cần phải ủng hộ sự đa dạng và nhìn nhận các giá trị nội tại trong tất cả các khía cạnh tự nhiên. Khoa học quan trọng sự thật chứ không phải phán xét về phẩm giá".

Berlin không ngủ

2023 là năm đầu tiên Tuần lễ khoa học Berlin tổ chức Diễn đàn khoa học và nghệ thuật, hợp tác với Holzmarkt 25 - một tổ hợp không gian sáng tạo ấn tượng bên bờ sông Spree, quận Friedrichshain. Với định hướng "khoa học sáng tạo, nghệ thuật chính xác", rất nhiều màn biểu diễn và workshop độc lạ đã diễn ra.

Chẳng hạn như show diễn hài độc thoại khoa học Science Slam. Đây là một cuộc thi dành cho các nhà khoa học tìm mọi cách để kể về nghiên cứu của mình, sao cho khán giả phải bật cười thích thú trong vỏn vẹn 8 phút. 

Nhà toán học người Mexico Guillermo Olicón Méndez đeo nguyên chiếc mặt nạ thỏ màu đen lên sân khấu, kể cho khán giả hình dung lý thuyết hỗn loạn của các hệ thống động lực trông ra sao bằng một câu chuyện hài hước về Achiles, rùa, và thỏ thời hiện đại. 

Vị tiến sĩ làm chủ sân khấu như một diễn viên hài nổi tiếng; kể xong, anh tháo mặt nạ ra trong tiếng tán thưởng náo động của khán giả.

Có thể kể thêm một số sự kiện đáng chú ý khác, như triển lãm lịch sử nghệ thuật về vai trò lớn lao của các tàng thư; workshop dạy "thiền nhảy" trong nền nhạc được chơi bằng thuật toán điều khiển học; một bữa tiệc âm nhạc lấy cảm hứng từ vật lý lượng tử. Sự hưởng ứng nhiệt tình của khán giả trong diễn đàn này chứng minh một điều: các thực hành nghệ thuật là phương tiện cần thiết để đưa sự chặt chẽ trong khoa học tiếp cận công chúng.

18h ngày 10-11, buổi tối cuối cùng của Tuần lễ khoa học Berlin bắt đầu bên ngoài Holzmarkt 25. Các nhà nghiên cứu thành viên của Soapbox Sciences chiêu đãi khán giả bằng một show hài độc thoại khoa học - kể những mẩu chuyện cười thông minh tầm 10 phút về đủ loại kiến thức dính tới chủ đề tiệc tùng: rượu chè, đường ruột, cơ chế khoa học não bộ trong khi nhảy nhót, hay dấu chân carbon của những bữa tiệc. Xen kẽ là những phần đặt câu hỏi hoặc giao lưu với khán giả.

Hai tiếng sau, tiếng nhạc xập xình thu hút khán giả về sân khấu chính, nơi diễn ra chương trình Science of Rave (Khoa học bên trong vũ trường). Trong không gian nảy tưng tiếng bass với nhịp điệu lôi cuốn của nhạc điện tử của DJ, ánh đèn flash chớp tắt liên hồi. 

Cơ thể không biết nói dối, đứng trước âm nhạc, ai cũng như ai, không mối lo nào có thể tồn tại. Science of Rave khám phá các bí ẩn đằng sau chuyển động tập thể tại một vũ trường, khi bộ não, tâm trí và cơ thể hòa chung nhịp điệu. 

Các nhà khoa học tới từ liên hiệp các trường đại học ở Berlin lấy micro để kể về nền tảng khoa học thần kinh, tâm lý học, hóa sinh và triết học đằng sau những cú lắc lư đầy hoan lạc.

22h, ban tổ chức giới thiệu một dàn DJ mới xuất hiện. Bữa tiệc thực sự giờ mới bắt đầu. Ngoài bia ra, có vẻ người Đức còn biết thổi tinh thần lễ hội vào khoa học.

Công chúng và khoa học

Tính cả không gian trực tuyến lẫn trực tiếp, Tuần lễ khoa học Berlin đón tiếp tới 35.000 lượt khách tham quan tới từ 140 quốc gia, cùng 500 diễn giả và 180 tổ chức.

Khi được hỏi mức độ ảnh hưởng và tạo ra tác động của Tuần lễ khoa học Berlin trong những năm qua, tiến sĩ Luiza Bengtsson, trưởng ban tổ chức, thẳng thắn chia sẻ: "Rất khó để đánh giá tác động của bất kỳ một lễ hội nào. Chúng tôi muốn biết ai là người tham dự, vấn đề nào đã thu hút nhu cầu tìm hiểu từ họ. Đây có phải là lần đầu họ đến lễ hội không? Họ có muốn quay lại lần tiếp theo không?".

Vốn là nhà khoa học ngành hóa - sinh, Luiza giờ phải chuyển từ việc tìm hiểu các đường truyền tín hiệu trong tế bào người, sang việc thực sự tạo ra các kênh đối thoại giữa khoa học và toàn xã hội. Lần đầu giữ vai trò tổ chức chính, bà có thể yên tâm khi sự kiện lần này vẫn giữ được tính đa dạng đặc trưng. 

Người tham gia đến từ khắp nơi, thuộc mọi tầng lớp - từ các trường đại học, viện nghiên cứu, phòng thí nghiệm, hãng công nghệ, công ty giáo dục, đại sứ quán tới các nghệ sĩ, nhà khoa học, giáo sư, học sinh, sinh viên.

Ban tổ chức nghiêm túc thu thập tất cả số liệu có thể, như lượt ghé thăm sự kiện trực tiếp, truy cập trang web, tương tác trên các kênh mạng xã hội. Sau mỗi bài nói chuyện hoặc triển lãm, khán giả được mời thực hiện một khảo sát hết sức chi tiết về trải nghiệm của họ.

Sau tất cả, thành công thực sự của Tuần lễ khoa học Berlin, theo Luiza, là "rất nhiều người trước đây chưa từng nghĩ tới khoa học là một giải pháp cho vấn đề của mình và xã hội, thì đến đây, họ vui và hài lòng vì quyết định này".