Cuộc chơi với màu sắc

Màu đỏ hùng hoàng là một chất khoáng độc.

Trong tất cả các loài động vật, chỉ có người mới chủ động tạo được màu. Ta có thể nói con người là giống ưa màu mè, theo cả nghĩa đen lẫn nghĩa bóng. Từ người cổ tới người hiện đại đều đã dùng các phương pháp độc đáo khác nhau để tạo màu nhuộm quần áo, vẽ tranh, sơn nhà, trang trí và trang điểm. Để vươn tới cái đẹp, người ta đôi khi đã tạo ra một số màu chết chóc.

TRẮNG CHÌ

Là màu được dùng nhiều nhất nhưng rất độc, trắng chì có từ 2.500 năm trước, có thể coi là một trong vài màu đầu tiên do con người “tự chế” bằng cách trộn bột chì với giấm cực chua, phơi qua phơi lại trong nắng hè. Từ thế kỷ thứ 4 đến thứ 3 trước Công nguyên, triết gia Theophrastus thành Eresos đã nói đến nó.

Trắng chì được các họa sĩ châu Âu thời xưa yêu thích, nhưng kinh khủng hơn, người Ai Cập, Hi Lạp và La Mã cổ đại còn dùng nó để pha dầu bôi da và cả mỹ phẩm. Hậu quả dĩ nhiên là tai hại. Với công thức hóa học của chất nòng cốt là 2PbCO3.Pb(OH)2, trắng chì có thể đi vào cơ thể bằng đường thở, ngấm qua da và nuốt. Thời xưa, triệu chứng ngộ độc chất trắng chì có tên là “cơn đau quặn bụng của họa sĩ”, gồm đau bụng, đau khớp, huyết áp cao; trẻ con mà nhiễm độc có thể chậm phát triển thể chất lẫn tâm thần.

Phải đến thế kỷ 20 mới có màu trắng khác thay thế cho trắng chì; tuy không mềm mại và ấm áp bằng nhưng không độc, có tên là trắng titanium dioxide.

VÀNG NAPLES

Một màu nữa cũng độc là vàng Naples, với công thức Pb3(SbO4)2 chứa tới hai kim loại rất độc là chì và antimony. Màu này đầu tiên được dùng ở Ai Cập cổ đại và Mesopotamia để sơn lên kính cho đẹp. Có lẽ vì độc quá nên chất vàng chì antimonite này hết bị vứt đi lại được moi ra dùng lại trong suốt lịch sử, cuối cùng được ưa chuộng nhất tại châu Âu vào khoảng 100 năm, từ 1750 - 1850. Trong thời gian này, đó là màu vàng duy nhất được các họa sĩ vẽ phong cảnh dùng. Thế rồi dần dần, may thay, ta có màu vàng chrome và vàng cadmium thay thế.

Bức tranh The Haller Madonna của Albrecht Dürer với màu xanh lam từ chất Azurite có chứa arsenic cực độc.

ĐỎ HÙNG HOÀNG, CAM THƯ HOÀNG

Hùng hoàng (realgar) là một chất khoáng độc, chứa arsenic (thạch tín), nhưng lại là màu cam tự nhiên duy nhất. Đi kèm một cặp với nó là thư hoàng (orpiment), gọi là đôi uyên ương. 

Họa sĩ thời xưa đã dùng hai chất này tạo màu đỏ và cam cho tranh. Thời nào cũng thế, tranh có màu đỏ thường hút người mua. Biết chất này chứa thạch tín rất độc nhưng không ai cưỡng được cái đẹp của nó.

Đỏ hùng hoàng 

Đôi hùng hoàng-thư hoàng này có ở các vùng núi lửa. Vì nghiền ra được thành dạng bột nên người ta mang nó đi bán khắp nơi, từ châu Á, Ấn Độ, Trung Đông, Ai Cập cổ, châu Âu... tranh pháo nào có màu đỏ màu cam là gần như phải có hùng hoàng-thư hoàng trong đó làm màu. 

Chúng còn được các nhà giả kim Ả Rập ưa chuộng, gọi đó là “hai vua”. Do rất độc, nhiều mỏ hùng hoàng-thư hoàng ngày xưa chỉ dùng tù nhân khai mỏ, biết chắc thế nào cũng chết.

May thay, chúng là những chất dễ phai màu. Tranh vẽ bằng màu đỏ hùng hoàng để lâu thành màu cam thư hoàng; còn tranh vẽ bằng màu cam thư hoàng để lâu ra mà vàng nhạt hơn nữa... Vừa không bền lại vừa độc, vì sao phải giữ?

Và khoa học đã thay thế chúng bằng những tuýp màu tổng hợp, vừa bền lại vừa lành.

Chân dung hoàng đế Maximilian (Tranh của Albrecht Durer) với màu xanh lá chết chóc.

XANH LÁ ARSENIC

Đây là màu mới được làm ra hồi thế kỷ 18, có tên là xanh Scheele, là tên của Carl Wilhelm Scheele, nhà hóa học Thụy Điển khi ấy đang nghiên cứu về arsenic và nhân tiện làm ra màu xanh ấy, năm 1775.

Đầu tiên Scheele thêm arsenious oxide As2O3 vào muối sodium carbonate Na2CO3 nung nóng. Hỗn hợp được khuấy lên cho đến khi hòa tan hết, tạo sodium arsenite NaAsO2. Cuối cùng, thêm copper sulfate [CuSO4(H2O)x] vào, và thế là ra một màu xanh lá rực rỡ, với công thức AsCuHO3 rất độc, rất rẻ, rất đẹp, vẽ lộc biếc thì ôi thôi tuyệt.

Nhưng rồi xanh rồi lại có thứ xanh hơn, năm 1808, xanh Paris ra đời và tuy cũng có arsenic nhưng được dùng làm màu tới tận 1960 ở châu Âu và Mỹ; sau đó được dùng trong thuốc... diệt côn trùng tới đầu những năm 1980.

Cái chết của người làm hoa giả Matilda Scheurer vào thế kỷ 19 đã làm người ta “tỉnh mộng” trước màu xanh nhân tạo chứa arsenic. Thời đó hoa giả rất “mốt”, lá giả được nhuộm bột màu xanh để trông cho tự nhiên. Khi mổ xác Scheurer, người ta thấy cô đã hít arsenic vào tận nội tạng, như dạ dày, gan, phổi; cả cơ thể bị hủy hoại từ trong ra ngoài.

Ngoài ra, tương truyền một nạn nhân nữa của xanh lá là Napoleon Bonaparte. Sau khi thua trận Waterloo, hoàng đế Pháp bị đày ra đảo Saint Helena và ở trong một căn phòng sơn xanh, không rõ bằng màu xanh Scheele hay xanh Paris. Người ta cho rằng chính chất arsenic trên màu tường đã giết ông. Khi mổ xác Napoleon, các phân tích hiện đại cho thấy chẳng cần nghĩ tới thất bại và nhân tình thế thái, lượng arsenic có trong cơ thể cũng đủ để khiến ông đau ốm và chết dần mòn.■

(*) tổng hợp và dịch

Nghệ thuật, bao gồm kiến trúc và điêu khắc, của phương Tây cổ đại thật sự đầy sắc màu. Với họ, tô màu giúp các pho tượng đá cẩm thạch trông “người” hơn hoặc “thần” hơn. Họ tô điểm nơi ở và đường sá bằng các bức bích họa tinh xảo và những bức tượng màu sắc sống động.

Nhưng vì sao khi nhắc đến thế giới cổ đại châu Âu, không ít người sẽ nghĩ ngay đến những công trình kiến trúc nguy nga trắng toát, được trang trí bởi những bức tượng cũng toàn màu trắng?

Theo trang Vox, nếu có lầm tưởng thì cũng đừng tự trách mình, bởi chúng ta không có lỗi. Sách giáo khoa, phim ảnh và bảo tàng quả thực đã đóng góp không nhỏ cho “lời nói dối trắng… trơn” này. Nhưng nguyên nhân lớn nhất bắt rễ từ thời kỳ Phục hưng tại châu Âu.

Chối bỏ màu sắc

Sau sự sụp đổ của đế chế La Mã, những bức tượng, cũng như nền văn minh đã tạo ra chúng, hoặc ngủ yên trong lòng đất, hoặc bị bỏ lại dưới trời mưa trời gió hàng trăm năm liền. Vì thế, lớp sơn ban đầu phai nhạt theo năm tháng, thậm chí biến mất hoàn toàn, chỉ còn lại màu trắng của đá.

Khoảng thế kỷ 14, những nghệ sĩ Phục hưng đào chúng lên, nghiên cứu và học hỏi, chẳng hề biết các pho tượng từng đầy màu sắc đến dường nào. Khi bắt chước phong cách điêu khắc thời cổ đại, họ đã giữ màu trắng trơn cho tác phẩm của mình. Kiệt tác David của Michelangelo - biểu tượng tiêu biểu cho thời kỳ Phục hưng ở Ý - được cho là lấy cảm hứng từ tượng “Augustus of Prima Porta” với lầm tưởng tác phẩm gốc cũng không có màu.

Tượng David của Michenlangelo

Và đây là bức tượng Augustus of Prima Porta, phiên bản không màu:

Tượng Augustus of Prima Porta phiên bản không màu.

Phiên bản có màu của Augustus of Prima Porta:

Augustus of Prima Porta phiên bản có màu tại Bảo tàng Vatican.

Các nghệ sĩ Phục hưng tin rằng điêu khắc thế giới cổ đại trọng hình khối hơn màu sắc, vì thế màu trắng trở thành cảm hứng và chuẩn mực trong hàng thế kỷ. Khắp châu Âu hưởng ứng phương trình: màu trắng = cái đẹp.

Tại Đức, Goethe tuyên bố “những quốc gia man rợ, người không được giáo dục và trẻ con rất thích những màu rực rỡ”. Nhà văn vĩ đại của nước Đức còn nói thêm: “Người tinh hoa tránh sự sặc sỡ trong trang phục và đồ vật xung quanh họ”.

Nhưng sự “khinh thị” màu sắc sẽ không thể trở thành quan niệm thẩm mỹ nếu không có sự cố tình phớt lờ của một vài nhân vật lịch sử. Mặc dù đã có các bằng chứng cho thấy màu sơn trên các tác phẩm điêu khắc cổ đại, giới nghệ sĩ, sử gia và công chúng đã chọn cách “không nhìn thấy chúng”.

Vào thế kỷ 18, Johann Joachim Winckelmann, đôi khi được biết đến với danh hiệu “cha đẻ của ngành lịch sử nghệ thuật”, lập luận trong một cuốn sách của mình rằng “cơ thể càng trắng thì càng đẹp” và “màu sắc góp phần làm đẹp nhưng nó không phải là cái đẹp”. Chính ông đã bỏ qua những bằng chứng màu sơn rõ ràng trên các bức tượng cẩm thạch.

Khi khai quật thành phố cổ Pompeii của La Mã vào những năm 1700, người ta tìm thấy những bức bích họa mô tả các loại tượng nhiều màu sắc, thậm chí hình ảnh một nghệ nhân đang sơn tượng. Winckelmann đã phủ nhận nguồn gốc của chúng.

Các bằng chứng không chỉ bị phớt lờ, một số có thể đã bị phá hủy. Những tác phẩm bị chôn vùi dưới đất có thể giữ lại được nhiều màu sắc hơn. Nhưng vì chúng bám đầy bụi và đất, tất cả thường được…lau cọ sạch sẽ. Nhiều thế kỷ qua, các nhà khảo cổ và người ở các bảo tàng đã làm sạch những dấu vết có màu trước khi trình bày các tác phẩm trước công chúng. Nhiều nhà phục chế và người buôn đồ cổ mặc định phải chà rửa “nhiệt tình” những thứ khai quật được, khiến chúng càng sáng bóng và vì thế càng thu hút nhiều nhà sưu tầm.

Quay ngược thời gian

Khi các nhà khảo cổ khai quật tượng “Augustus of Prima Porta” vào những năm 1860, họ nói rằng đã trông thấy chiếc áo của Augustus có màu đỏ thẫm, áo giáp thì màu vàng... Và giờ đây, tại Bảo tàng Vatican, những gì khách tham quan nhìn thấy là một pho tượng đơn sắc. Không rõ là Augustus bị mất màu do được vệ sinh quá mức hay bị cố tình “tẩy trắng” nữa.

Nhà khảo cổ người Đức, Vinzenz Brinkmann, sau một lần tình cờ nhìn thấy những điểm màu còn sót lại đã vô cùng sững sờ. Sau đó, ông ngộ ra rằng: nếu bạn đến đủ gần và quan sát một tác phẩm điêu khắc Hi Lạp hoặc La Mã cổ đại, một số màu sắc có thể dễ dàng nhìn thấy, ngay cả bằng mắt thường. “Hóa ra những gì chúng ta nhìn thấy rất chủ quan” - Brinkmann nói trên tạp chí The New Yorker.

Ngày nay, các nhà lịch sử nghệ thuật quan tâm đến sự thật hơn là cái đẹp. Các nhóm nghiên cứu đã và đang kết hợp nghệ thuật và khoa học để tái tạo các bức tượng cổ xưa, tìm kiếm màu sắc thực sự của chúng trong quá khứ. Người ta bắt đầu từ những miêu tả còn sót lại từ thời cổ đại, thường là về những tác phẩm nổi tiếng. Nhờ đó ta biết rằng đền Parthenon từng có một bức tượng nữ thần Athena bằng ngà voi và vàng, đeo một chiếc mũ trụ được tô điểm như nhân sư.

Bên ngoài đền Parthenon ngày nay. Ảnh: athen.liebieghaus.de

Và phiên bản ngôi đền này được phục dựng 3D:

Bên ngoài đền Parthenon, phiên bản 3D tái hiện màu sắc của John Goodinson

Nếu may mắn, các chuyên gia có thể nhìn thấy những dấu vết màu sắc rõ ràng bằng mắt thường. Hiện nay, các nhà khoa học có thể lấy một mẩu rất nhỏ và đem đi kiểm tra để xác định các màu sơn nào đã được sử dụng.

Nhưng khi không còn bất kỳ dấu vết nào có thể nhìn thấy được, chúng ta có một công cụ khác: tia cực tím (UV). Một vài màu sắc sẽ phát sáng dưới ánh sáng UV, khi đó những dấu vết không còn vô hình. Nhóm nghiên cứu sẽ đối chiếu chúng với những gì quan sát được trên một bức tượng tương tự để có thể xác định màu sắc bị mất. Nhờ những công nghệ này, các viện bảo tàng đang ngắm nghía lại những vật thể tưởng như trắng trơn bấy lâu nay.

Các nhà nghiên cứu không bao giờ thêm màu trực tiếp vào bản gốc, vì thế họ sử dụng máy quét 3D để tạo ra bản sao từ thạch cao. Kế đến, họ bắt tay vào sơn tượng tỉ mỉ. Những chuyên gia khác thì ưu ái phương pháp tái tạo kỹ thuật số vì chúng linh hoạt hơn những bức tượng thạch cao, và có thể dễ dàng cập nhật khi có thêm thông tin, hay cùng một lúc tung ra tất cả những “kịch bản sắc màu” mà một bức tượng trắng có thể từng khoác lên.

Đẹp - xấu, đúng-sai

Nhiều ý kiến cho rằng tông màu trên các phiên bản làm lại quá lòe loẹt. Bản sao có màu của hoàng đế Augustus tại Bảo tàng Vatican từng bị Fabio Barry, nhà nghiên cứu lịch sử nghệ thuật, phàn nàn là “trông như một người đàn ông mặc đồ phụ nữ và cố gắng gọi một chiếc taxi”. Barry bức xúc cho rằng chiếc “áo mới” của các pho tượng toàn màu sắc lố lăng như thể muốn “tô đậm” sự thật là chúng vốn không hề trắng trơn vậy.

Bảo tàng Ny Carlsberg Glyptotek (Đan Mạch) đã hai lần tổ chức triển lãm phiên bản màu của các pho tượng, song nhiều người tham quan cho rằng các tác phẩm làm lại “trông như thiếu mắt thẩm mỹ”. “Nhưng đã quá muộn! Thách thức đặt ra là chúng ta cố gắng và thấu hiểu (cách nhìn của) người Hi Lạp và La Mã cổ đại, chứ không phải để nhận xét đúng hay sai” - Jan Stubbe Østergaard, cựu giám tuyển của bảo tàng, nói với The New Yorker.

Tượng Phrasikleia Kore (Hy Lạp, thế kỷ 6 TCN). Ảnh: Liebieghaus Skulpturensammlung

Và phiên bản phục dựng màu:

Tượng Phrasikleia Kore, phiên bản màu, hoàn thành năm 2010. Ảnh: Liebieghaus Skulpturensammlung

Theo Mark Abbe - giáo sư nghệ thuật cổ đại Đại học Georgia (Mỹ), những bức tượng được tô màu đã thiếu mất chiều sâu do thạch cao hấp thụ màu sơn khác với các loại đá cẩm thạch, vì vậy không tái hiện được chính xác vẻ đẹp của các pho tượng.

Mặc dù những bức tượng làm lại của hậu duệ chẳng hoàn hảo, thậm chí còn bị nhận xét là “lố đến xấu” bởi những người cùng thời, nhưng những công trình này giúp chúng ta hình dung thế giới cổ đại có thể trông như thế nào.

Bản gốc và bản màu của tượng “Cuirassed Torso” khai quật năm 1886. Ảnh: Bảo tàng Mỹ thuật San Francisco

Sự thật về những bức tượng cổ đại từng-có-màu cũng đòi hỏi các nhà khảo cổ học cần quan sát kỹ trước khi cọ sạch các cổ vật. Chúng ta vẫn còn nhiều di sản cổ đại chờ được khám phá.■