80 năm độc lập và chặng đường tiếp theo

Sẽ không có thể chế cộng hòa nếu lúc đó lực lượng dẫn dắt cuộc cách mạng giành độc lập thành công không phải là Việt Minh.

Và để tiếp tục con đường đó, mất thêm 30 năm để đạt được độc lập, thống nhất, mất thêm 50 năm nữa mới ở được một vị trí xuất phát mới tương đối vững vàng: tiến tới vị thế một quốc gia phát triển, dựa trên bản sắc, định hướng hợp lý và căn bản phổ quát cho con đường phát triển cùng các bài học của chính đất nước lẫn các quốc gia lân bang.

Nhìn ra xung quanh

Tính thời điểm gần như tất cả các quốc gia ở Đông Nam Á đã giành được độc lập và thống nhất, ổn định được đường biên giới - năm 1975, xuất phát điểm của Việt Nam là thấp nhất - do di chứng nặng nề của cuộc chiến thống nhất đất nước. 

Thái Lan hay Malaysia đã có được nền tảng công nghiệp và công nghệ lắp ráp nhờ chính sách thu hút đầu tư sớm vào những năm 1970.

Quốc gia có sự phát triển tương đồng và có cùng tuổi độc lập với Việt Nam là Indonesia, năm nay cũng kỷ niệm 80 năm ngày lập quốc, vẫn mắc kẹt trong bất ổn chính trị. 

Khi Việt Nam mới bắt đầu mở cửa bằng gia công may áo sơ mi cho Hong Kong, châu Âu và giày cho Nike, Thái Lan đã là công xưởng lắp ráp xe máy và ô tô tầm cỡ toàn cầu, và Malaysia, ngoài là cứ điểm chế tạo của các công ty Nhật Bản, còn là nhà gia công bán dẫn cho Hoa Kỳ.

Indonesia cũng đã kịp tạo lập cho mình một hạ tầng phát triển và nền công nghiệp khai thác năng lượng với than đá, niken và thiếc giúp họ có một nền tảng công nghiệp căn bản. Bằng cách chọn tập trung đầu tư FDI vào sản xuất, chế biến và chế tạo hướng xuất khẩu, từ thập niên 1990, Việt Nam đã trở thành một công xưởng nhỏ của thế giới - kế bên công xưởng lớn.

Con đường này đã giúp Việt Nam rút ngắn được phần nhiều khoảng cách với các quốc gia lân cận, như Indonesia. GDP đầu người của Việt Nam năm 1990 so với Indonesia chỉ bằng 1/6, nhưng năm 2024 đã gần tương đương: 4.700/5.000 USD. Dẫu vậy, con số này mới bằng 2/3 của Thái Lan và 1/2 so với Malaysia. 

Con đường để tiến đến một xã hội thịnh vượng vẫn còn xa, đó là chưa kể nhiều sử gia kinh tế nhìn nhận rằng không ít láng giềng của Việt Nam đã mắc kẹt trong mô hình phát triển cũ và sẽ không bứt phá lên được nữa. Khả năng chúng ta có thể giẫm lên vết xe đổ đó là không thể loại trừ.

Lịch sử kinh tế thế giới ghi nhận thành công của các quốc gia Đông Á, đặc biệt là Hàn Quốc và Trung Quốc dựa trên chính sách phát triển công nghiệp nhất quán hướng đến xuất khẩu thành phẩm rồi tạo lập thương hiệu quốc gia. 

Lịch sử cũng chứng kiến sự phát triển kế tiếp của các quốc gia Đông Nam Á, ban đầu học tập Đông Á nhưng do thiếu nhiều yếu tố, như kỷ luật, không giải quyết được vấn đề tư bản thân hữu và bằng lòng với mức thu nhập trung bình tập trung vào các lĩnh vực như bất động sản hay dịch vụ du lịch.

Ở ngã ba đường

80 năm độc lập, Việt Nam đang đứng trước một câu hỏi mới về con đường đi tới, và cần đến ý chí cương quyết không đi vào con đường dễ đi, dễ thấy kết quả hào nhoáng, dễ tự thỏa mãn và cũng dễ sa vào lối mòn của các quốc gia lân bang.

Con đường mà nếu bằng lòng, hay thỏa hiệp với cách thức phát triển kiểu cũ, có thể sẽ trả giá rất đắt: bỏ lỡ vĩnh viễn cơ hội thật sự vươn lên. Ngay trong khu vực, năm nay có một nước 79 năm lập quốc, đã rơi vào tình trạng đó: Philippines. 

Những năm 1980-1990, quốc đảo Đông Nam Á từng một thời được coi là có nhiều tiềm năng phát triển nhất này phải tuyên bố vỡ nợ vì các khoản vay nước ngoài để đầu tư cho cơ sở hạ tầng và công nghiệp nặng thiếu tính cạnh tranh và tham nhũng do tư bản thân hữu. Kể từ đó, kinh tế Philippines không thể tiến lên được nữa.

Với Việt Nam, 40 năm qua, kể từ khi nguồn lực sản xuất được giải phóng, để có được một đất nước ổn định, nguồn vốn tương đối cho phát triển như bây giờ, cũng phải nhìn nhận rằng đã có nhiều cơ hội bị bỏ lỡ do tầm nhìn lẫn cách thực thi. 

Việc không tận dụng được cơ hội của 30 năm phát triển bùng nổ nhờ FDI để tạo lập được một thương hiệu quốc gia có tiềm năng và thực lực về công nghiệp chế tạo và lắp ráp đầu cuối, hay không giải quyết được bài toán nâng cao năng suất lao động, trong khi thị trường bất động sản tiếp tục không được kiểm soát đã khiến nền kinh tế không thể có đà để bứt phá thực sự.

Những bài học không bao giờ cũ

Những bài học về việc không thể vượt qua cám dỗ của nền kinh tế hớt váng, tập trung nguồn lực quốc gia vào phát triển kinh tế dịch vụ đô thị, bất động sản và độc quyền sản xuất và kiểm soát thị trường hàng tiêu dùng nội địa, hàng xa xỉ phẩm, như cả Indonesia lẫn Malaysia từng trải qua, đã được cảnh báo không phải một lần.

Ở đây, những ngày độc lập có thể mang tới một bài học, từ một góc nhìn khác. Hồ Chủ tịch và các đồng sự lập quốc đã xuất sắc tận dụng thời cơ hiếm có để giành về độc lập cho dân tộc, với một nguồn lực vô cùng giới hạn. 

Cuộc chiến 20 năm thống nhất đất nước được hoàn thành bằng sự kiên định, kỷ luật sắt đá, lòng dũng cảm và đức hy sinh vô song. 30 năm tự lực cánh sinh để thoát khỏi danh sách quốc gia nghèo, bằng sự sáng tạo và lẫn những bài học không hề rẻ. 

Thứ kỷ luật đấy phải được tiếp tục duy trì. Và những bài học đau đớn đã qua cần được đinh ninh không để được lặp lại. Trong thời buổi này, với quản trị quốc gia, sẽ không thể có một sai lầm nào có thể đổ lỗi cho yếu tố khách quan nữa.

Chặng đường tiếp theo sẽ là thách thức lớn lao để Việt Nam có thể định vị được mình với những quốc gia láng giềng, và xa hơn, với những quốc gia trên toàn cầu, với giấc mơ của chính chúng ta. 

Để làm được việc đó, sau những ước mơ lớn, những dự án kỳ vĩ, phải là sự tính toán chi li, chắt bóp và nỗ lực mỗi giờ, mỗi ngày. 

Những kỳ tích của Hàn Quốc hay Trung Quốc đều đã và đang nhờ vào nỗ lực phi thường của chính phủ, doanh giới và hơn hết là nhân lực thực thi trực tiếp, là người lao động, ròng rã suốt 20 năm cùng một kỷ luật sắt đá của cả quốc gia để có thể đi từ gia công dệt may, chế tạo linh kiện đến tự chủ sản xuất, lắp ráp và tạo lập thương hiệu toàn cầu.

Những nền tảng mà chúng ta đã xây dựng không đủ vững chắc và cũng đang chấp chới giữa quyết tâm đi nhanh bằng những lựa chọn đột phá và thực tế của chất lượng nguồn nội lực. 

Một sự tự tin chưa đủ cơ sở cũng sẽ trả giá, lớn không kém gì sự rụt rè, thiếu quyết tâm. Những diễn ngôn về lòng yêu nước, tinh thần dân tộc, buộc phải dẫn đến sự hoàn thành mục tiêu của quốc gia.

Tương lai e rằng sẽ không còn chỗ cho các quốc gia trung bình, như lời của người viết cuốn Thế giới phẳng, Thomas Friedman. 

Nếu chúng ta khát vọng và thực sự có những phẩm chất của một quốc gia biết vươn lên ở những thời điểm lịch sử, không chịu mình là một quốc gia trung bình, với cả những bài học tự thân và của các nước lân bang thì 80 năm sau ngày lập quốc, thách thức vẫn còn ngổn ngang cho một chặng đường mới, để xứng với tiền nhân! ■