'Bài ca Solomon': Bay để gạt bỏ và học lại

"Tất cả những tác phẩm văn chương vĩ đại đều thuộc về một trong hai câu chuyện; một người lên đường đi một hành trình, hoặc một kẻ lạ mặt xuất hiện". Câu tuyên bố này, vốn hay được gán cho Lev Tolstoy nhưng tuyệt đối không ai kiểm chứng được nguồn, chẳng cần nhờ tới vía đại văn hào Nga vẫn có thể khái quát được vô số câu chuyện trong văn chương từ cổ chí kim. 

Hoặc anh ta đi và gặp xung đột: Odysseus của Homer lên đường phiêu lưu mười năm, Don Quixote của Miguel de Cervantes làm một hành trình điên rồ; hoặc xung đột đến từ một người lạ mặt ở xa đến: Thiên Chúa xuất hiện như một "người lạ".

Ở hướng nào, anh ta cũng không còn như xưa nữa: hành trình luôn gắn liền với gạt bỏ những điều cố hữu, học những điều mới, và quan trọng nhất, tìm thấy chính mình. Macon Dead III (biệt danh Hàng Sữa vì bú mẹ dù đã lớn tướng) trong cuốn tiểu thuyết Bài ca Solomon được trao giải National Book Critics Circle Award năm 1977 của Toni Morrison, nữ nhà văn da màu đầu tiên đạt giải Nobel văn học, đã thực sự trải qua rất nhiều hành trình trong cuốn tiểu thuyết về sự trưởng thành này.

Khác hẳn với hai cuốn tiểu thuyết trước đó của bà, Bài ca Solomon có một sự "chuyển dịch triệt để trong tưởng tượng từ tiêu điểm nữ sang nam". Cái chết của người cha của bà đóng vai trò một nguồn sáng tạo bí ẩn, kích thích bà viết nên cuốn tiểu thuyết bao chứa trong nó sự giàu có của văn hóa Mỹ gốc Phi và lịch sử ở rất nhiều khía cạnh: lịch sử trong những bài hát, lịch sử trong những câu chuyện sử thi và kinh thánh mà họ truyền tai nhau đời này sang đời khác.

Bài ca Solomon, chính vì thế, mở đầu bằng một cảnh tượng đầy chất huyền thoại: "Một nhân viên Bảo hiểm Nhân thọ Hỗ tương Bắc Carolina hứa sẽ bay từ bệnh viện Nhân từ sang bên kia hồ Thượng lúc ba giờ". 

Một người đàn ông đeo đôi cánh xanh đứng trên mái nhà tự sát, gây ra sự chuyển dạ ở một người đàn bà da màu, được bao bọc trong tiếng hát bi thương của một người đàn bà bí ẩn, chung quanh là những cánh hồng làm bằng nhung đỏ bay tứ tán rơi xuống các gò tuyết nhỏ.

Morrison đã dàn dựng một cảnh tượng hiếm có, gây ấn tượng mạnh, nhưng lại bao gồm những thứ ngẫu nhiên: cái chết (một cú tự tử) gắn liền sự sống (một bé ra đời), giữa tiếng hát như nghi lễ đưa tiễn. Đứa bé trai da màu đầu tiên được ra đời trong bệnh viện dành cho người da trắng trong khoảnh khắc định mệnh ấy liệu có làm nên trò trống gì, liệu có mang sứ mệnh hay thông điệp gì của gia đình và chủng tộc mình không?

Các yếu tố rời rạc trong cảnh tượng ấy, quả thực, lại hàm chứa nhiều ý nghĩa nhờ khả năng xây dựng khéo léo một bộ khung để áp vào sự phát triển của nhân vật. Hàng Sữa sinh ra trong một gia đình khấm khá về mặt kinh tế, nhưng luôn ở trong trạng thái thờ ơ, như thể một nhân vật trong tiểu thuyết hiện sinh. 

Với một người bố to lớn, áp chế, chỉ quan tâm tới tiền bạc, một bà mẹ bị bố căm ghét, hai cô chị gái xa cách, Hàng Sữa gần như không biết mình là ai, mình muốn gì. Anh tồn tại đầy cô độc, khi là một cá thể tách rời khỏi ký ức và văn hóa cộng đồng.

Chỉ đến khi gặp người cô ruột có tên Pilate (được đặt theo tên của vị tổng trấn đã xét xử Chúa Jesus, một cái tên đầy ẩn dụ về sự trốn tránh định mệnh nhưng lại được đặt theo cách hết sức ngẫu nhiên do ông bố mù chữ của bà đã chỉ đại vào một từ trong cuốn kinh thánh), một người phụ nữ không có rốn, nhưng là một người khổng lồ của lòng nhân từ, thì cuộc sống của Hàng Sữa mới bắt đầu có những thay đổi: anh dần kết nối lại với những mảnh vỡ lịch sử bị che lấp của chủng tộc mình, dù hành trình của anh được khơi mào từ khao khát đi tìm vàng.

Từ bé Morrison đã nghe câu chuyện về cú bay về lại châu Phi của những người nô lệ đa đen sau khi đến Mỹ. Quá khổ sở, một lúc nào đó, họ cứ thế cất mình và bay đi. Một câu chuyện mang rất nhiều ý nghĩa, nhất là khi nó còn lớn hơn cả một khao khát chạy trốn, đó là việc rời khỏi mặt đất để vượt thoát về mặt tinh thần. 

Morrison đã cho Hàng Sữa thực hiện không chỉ một hành trình từ Bắc tới Nam về mặt địa lý để lặp lại hành trình mà tổ tiên của anh, những người nô lệ da đen, đã đi. Bà gửi gắm ở đó hành trình đi tìm lại gốc rễ và những câu chuyện lịch sử cộng đồng bị xóa bỏ. 

Đó còn là hành trình đào sâu vào những chấn thương gia đình đầy chết chóc và bạo lực. Và cuối cùng đó còn là hành trình giúp anh cất mình bay cao để đối mặt với hiểm nguy, để "thoát khỏi nhà tù văn hóa", như chính lời Morrison.

Độc giả có thể tìm thấy những kỹ thuật và mô típ mà Morrison lúc đó mới tập tành sử dụng và sau này thành thạo: hồn ma như một phần của hiện thực huyền ảo, sự kết hợp đa dạng các loại ngôn ngữ và các điển tích (đặc biệt từ kinh thánh), những nhân vật hành xử kỳ quái vì bị thúc đẩy bởi những nỗi ám ảnh nặng nề. 

Dẫu không gây choáng ngợp đến sửng sốt như Yêu dấu - cuốn tiểu thuyết nổi tiếng nhất của tác giả, Bài ca Solomon vẫn là một tác phẩm tạo ra được những sự chiêm nghiệm sâu sắc về sự tồn tại của cá nhân và cộng đồng, về căn tính và về những gánh nặng quá khứ.