Thanh toán không tiền mặt: kỳ vọng mobile money

TTCT - Nhìn lại lược sử tiền mặt và những hình thức thanh toán mới mà tờ bạc giấy đã không còn chỗ đứng.

Mobile money: “Ví điện tử” không cần ngân hàng

TTCT - Vấn đề - Sự kiện

HOA KIM 17/06/2020 18:06 GMT+7

TTCT - Mobile money (tiền di động) là mô hình giúp người dùng ở các quốc gia đang phát triển có thể tận hưởng sự tiện dụng của thanh toán không dùng tiền mặt mà các ứng dụng phổ biến như Apple Pay hay Google Pay mang lại.

Mobile money là giải pháp thanh toán "mới nổi" ở châu Phi. Ảnh: pymnts.com

Mobile money là một mô hình có nhiều điểm tương đồng với các dịch vụ thanh toán bằng ví di động, nhưng sử dụng tài khoản viễn thông để thanh toán cho các hàng hóa, dịch vụ có giá trị nhỏ, nhắm đến người dùng không thể hoặc khó tiếp cận dịch vụ của hệ thống tài chính ngân hàng truyền thống.

Theo các chuyên gia và người trong ngành, đại dịch COVID-19 nhiều khả năng sẽ thúc đẩy sự phát triển của mô hình mobile money. Nhiều nước đã nới lỏng rào cản liên quan đến các giao dịch cá nhân, ví dụ như giảm phí và tăng hạn mức giao dịch trong ngày, và sử dụng mobile money để đưa các gói cứu trợ khẩn cấp đến tay người dân nhanh chóng.

Sabine Mensah, giám đốc kỹ thuật số khu vực Tây Phi và Trung Phi của Quỹ phát triển vốn Liên Hiệp Quốc (UNCDF), cho rằng tận dụng kênh mobile money trong thời gian này thật sự là chiếc phao cứu sinh cho những người dễ bị tổn thương và ảnh hưởng nhất bởi cuộc khủng hoảng COVID-19, khi mà Tổ chức Lao động quốc tế (ILO) cảnh báo khoảng 1,6 tỉ người làm việc trong khu vực kinh tế không chính thức trên toàn thế giới - chiếm phân nửa lực lượng lao động toàn cầu - đối diện nguy cơ mất kế sinh nhai do ảnh hưởng của đại dịch.

Quên đi ngân hàng

Khi Lagos, thành phố lớn nhất Nigeria, áp lệnh phong tỏa vì COVID-19 trong 5 tuần tháng 4 và đầu tháng 5-2020, các ngân hàng tại trung tâm tài chính của quốc gia Tây Phi buộc phải đóng cửa các văn phòng giao dịch. Trong bối cảnh đó, các dịch vụ tài chính ứng dụng mobile money trở thành công cụ giúp người dân, đặc biệt là những cộng đồng dễ bị tổn thương trong xã hội, thực hiện thuận tiện các giao dịch cấp thiết.

Khoảng 40%, tức hơn 82 triệu người Nigeria, sống dưới chuẩn nghèo với thu nhập chưa đến 137.430 naira/năm (khoảng 8,25 triệu đồng), Đài Al Jazeera dẫn số liệu từ báo cáo của Cục Thống kê quốc gia Nigeria công bố hồi tháng 5-2020.

“Người dân đất nước chúng tôi sống đắp đổi qua ngày và hầu như không có tiền tiết kiệm” - ông Tayo Oviosu, CEO của Paga, một công ty mobile money ở Nigeria, nói với báo The Washington Post. Khoảng 75% nhân viên Paga tại Lagos vẫn duy trì hoạt động trong thời gian phong tỏa thành phố, giúp người dân thực hiện các giao dịch chuyển tiền và thanh toán hóa đơn thông qua ứng dụng mobile money mà không cần sở hữu tài khoản ngân hàng.

CEO của Paga gọi ứng dụng mobile money của hãng là “PayPal dành cho các thị trường mới nổi”. Chỉ tính riêng tại Nigeria, Paga có 15 triệu người dùng không cần liên kết với bất cứ tài khoản ngân hàng nào.

Hệ thống điểm nạp tiền được phân bổ thuận tiện tại các cửa hàng tọa lạc trên nhiều tuyến phố, giúp người dân dễ dàng chuyển tiền mặt thành số dư trong tài khoản viễn thông để thanh toán dịch vụ hoặc chuyển tiền cho người khác.

Điều này đặc biệt hữu ích khi nhiều doanh nghiệp và chính phủ đã khuyến cáo hạn chế sử dụng tiền mặt trong giao dịch, do lo ngại giấy bạc có khả năng là phương tiện lây lan virus SARS-CoV-2 dù chưa có bằng chứng khoa học rõ ràng để khẳng định.

Tăng trưởng thần tốc

Dịch vụ mobile money phổ biến ở châu Phi, Nam Á và Trung Đông - những khu vực có số lượng lớn người dân không (thể) sở hữu tài khoản ngân hàng. Từ khi hai công ty viễn thông Vodafone và Safaricom triển khai dịch vụ mobile money M-Pesa lần đầu tiên năm 2007 ở Kenya, ngành dịch vụ này đã tăng trưởng thần tốc, cán mốc 1 tỉ tài khoản đăng ký và gần 2 tỉ USD giá trị giao dịch mỗi ngày tính đến năm 2019, theo GSMA - nhóm đại diện quyền lợi của hơn 750 nhà mạng viễn thông trên thế giới có trụ sở đặt tại London, Anh.

Mobile money không những không bị ảnh hưởng mà còn tăng trưởng mạnh mẽ hơn trong đại dịch. Trong tháng 3 và tháng 4-2020, Paga đã nâng gấp đôi số lượng cửa hàng chấp nhận thanh toán qua nền tảng của hãng, theo ông Tayo. Số lượng người dùng Paga trong quý 1-2020 cũng tăng hơn 200% so với quý trước đó.

Orange Money, dịch vụ mobile money có mặt tại 17 quốc gia của Công ty viễn thông Pháp Orange, chứng kiến số lượng giao dịch thanh toán tại các cửa hàng liên kết tăng 20% trên toàn hệ thống kể từ cuối tháng 3, theo Cedric Lemaire - một lãnh đạo của Orange tại thị trường Trung Đông và châu Phi.

Ruan Swanepoel, giám đốc chương trình mobile money của GSMA, cho rằng có sự suy giảm thanh toán bằng tiền mặt trong thời gian áp dụng lệnh phong tỏa ở các nước. Dù chưa có số liệu thống kê chính thức, Ruan kỳ vọng các dịch vụ mobile money sẽ tăng cả về số lượng chủ tài khoản, số lượng giao dịch và số lượng cửa hàng liên kết khi các nước mở cửa trở lại sau dịch.

Chuyển dịch từ tiền mặt sang mobile money và các phương tiện thanh toán phi tiền mặt khác không chỉ là xu hướng ở các nước đang phát triển: CEO của PayPal Dan Schulman nói với tạp chí kinh doanh Forbes dịch COVID-19 đã giúp công ty ông “tăng trưởng đột biến”.

Quầy giao dịch tài khoản mobile money ở Abidjan, Bờ Biển Ngà. Ảnh: AFP

Nhà nước hậu thuẫn

Tại nhiều nước, chính phủ đã có những bước đi để khuyến khích sử dụng mobile money trong và sau đại dịch. Một trong những nước đầu tiên là Kenya. Từ giữa tháng 3, Safaricom - công ty viễn thông lớn nhất Kenya đứng đằng sau dịch vụ tiền di động M-Pesa - xóa bỏ phí chuyển tiền giữa người dùng với nhau cho các giao dịch ít hơn 1.000 shilling (khoảng 219.000 đồng), đồng thời nới hạn mức chuyển tiền cho các công ty vừa và nhỏ.

Ở Pakistan, nơi dịch vụ ví điện tử và mobile money chưa thật sự phổ biến, chính phủ cũng đã bỏ mọi khoản phí liên quan đến ngân hàng điện tử (online banking) từ giữa tháng 3-2020 nhằm khuyến khích các giao dịch không tiền mặt trong đại dịch.

Ngân hàng Nhà nước Ghana còn chấp nhận sửa quy định yêu cầu thuê bao di động phải có đầy đủ thông tin định danh mới được mở tài khoản ví điện tử. Yêu cầu này vô tình tạo rào cản tiếp cận công nghệ số đối với các nhóm dân dễ tổn thương như người nghèo, người nhập cư, người tị nạn, phụ nữ và dân cư khu vực nông thôn ít có khả năng sở hữu căn cước hợp pháp.

Từ giữa tháng 3-2020, bất kỳ thuê bao di động nào ở quốc gia vùng vịnh Guinea cũng có thể mở ví điện tử và giao dịch lên đến 170 USD một ngày mà không cần bổ sung căn cước.

Tận dụng các dịch vụ mobile money để gửi cứu trợ khẩn cấp nhanh nhất đến tay người dân đã bắt đầu được thảo luận tại nhiều nước châu Phi, nhưng hiện tại tiền mặt vẫn là phương án thông dụng nhất, theo bà Sabine. Một số nước đã tồn tại cơ chế này từ trước dịch vẫn đang vận dụng tốt nó trong công tác hỗ trợ người dân chịu ảnh hưởng của COVID-19.

Chính phủ Bangladesh đang phát khoản trợ cấp 30 USD/tháng cho khoảng 5 triệu gia đình khó khăn thông qua 1 trong 4 dịch vụ tài chính di động ở nước này. Campuchia, Chile, Colombia, Ấn Độ, Peru và Thái Lan cũng đang áp dụng hình thức chuyển tiền hỗ trợ đến tài khoản ngân hàng hoặc mobile money của người dân để đề phòng nạn tham nhũng và quan liêu.

Các dịch vụ mobile money là giải pháp giúp người không có tài khoản ngân hàng, không có điều kiện tiếp xúc với các dịch vụ tài chính chính quy có thể tham gia thanh toán không tiền mặt, song chúng không là sự thay thế hoàn hảo cho các định chế tài chính truyền thống.

Để sử dụng mobile money, người dùng cần có kết nối Internet và nguồn thu nhập bằng tiền mặt ổn định. Rào cản văn hóa cũng là một trở ngại lớn. Tại Pakistan, phần lớn giao dịch viên tại các điểm nạp tiền mobile money là nam giới, gây khó khăn cho người dùng là nữ giới trong việc tiếp cận dịch vụ, theo Alfred.

Bỏ qua các trở ngại, CEO của Paga Tayo Oviosu cho rằng mobile money sẽ tiếp tục phát triển mạnh mẽ hơn bao giờ hết trong giai đoạn hậu dịch. “Một trong những xu thế mà thế giới đang hướng đến sau cuộc khủng hoảng sẽ là một hệ thống tài chính mang tính số hóa cao hơn” - ông nhận định.■

Một mô hình tốt vẫn có thể có vấn đề nếu bị lạm dụng. Từng được nhà chức trách Zimbabwe ca ngợi là giải pháp hiệu quả cho các vấn đề tiền mặt của đất nước khi không chỉ đáp ứng nhu cầu thanh toán điện tử mà còn được tận dụng để trả lương và tiếp nhận kiều hối, mobile money giờ đây lại bị chính quyền chỉ trích góp phần làm đẩy nhanh tốc độ lạm phát của tiền tệ nước nhà.

Ngân hàng Nhà nước Zimbabwe gọi EcoCach, nền tảng mobile money phổ biến nhất tại quốc gia châu Phi, là một “mô hình Ponzi,” một hình thức lấy tiền của người này để trả cho người kia, theo trang Quartz.

Các nhà quản lý cáo buộc EcoCash - nền tảng có hơn 11 triệu người dùng - thông qua mạng lưới các nhân viên giao dịch của công ty đã tạo điều kiện cho mua bán tiền tệ bất hợp pháp với tỉ giá cao hơn tỉ giá hối đoái cố định do ngân hàng trung ương quy định, dẫn đến lạm phát đồng Zimdollar.

Thanh toán thời đại dịch: không tiền mặt, không tiếp xúc

TTCT - Vấn đề - Sự kiện

NGUYÊN HẠNH 16/06/2020 18:06 GMT+7

TTCT - Đại dịch COVID-19 đã khơi nên sự cảnh giác trong các tiếp xúc thường ngày của chúng ta, đặc biệt đối với việc trao đổi tiền mặt. Nỗi sợ này vô tình đã trở thành động lực cho xu hướng thanh toán không tiền mặt, hạn chế tiếp xúc mở rộng trên toàn cầu.

Poster khuyến khích thanh toán không tiền mặt ở Ukraine. Ảnh: Benjamin West

Trong một báo cáo hồi cuối tháng 3, Hãng tư vấn McKinsey nhận định các phương pháp thanh toán vật lý, trong đó có tiền mặt, đã chịu ảnh hưởng rất nhiều trong cuộc khủng hoảng COVID-19 vì khả năng mang theo mầm bệnh của chúng.

Nhiều ngân hàng trên toàn thế giới đã đóng cửa các cơ sở giao dịch vì lý do an ninh, một số cơ sở thậm chí sẽ không mở cửa lại. Khách hàng và nhân viên nhà băng phải điều chỉnh mô hình tương tác, hoặc thông qua điện thoại hoặc hẹn gặp. Đây là thời điểm phù hợp để các nước đẩy mạnh mô hình thanh toán điện tử trong các hoạt động thương mại và kinh tế của mình.

Mùa dịch, ưu tiên không chạm

Nỗi sợ tiếp xúc với các bề mặt có nguy cơ mang mầm bệnh, cụ thể là lo chạm vào tiền giấy có thể nhiễm virus corona chủng mới, thật sự là một động lực lớn cho việc đưa các phương pháp thanh toán “không chạm” (touchless) như dùng app ví di động quét mã QR để thanh toán, thẻ có tính năng “không tiếp xúc” (contactless) hoặc “thẻ ngân hàng của ai người ấy cầm”.

Điều quan trọng là phải để người tiêu dùng quen với việc không mở ví lấy tiền hay đưa thẻ cho nhân viên bán hàng. Theo McKinsey, nhà bán lẻ có thể hướng dẫn nhân viên thu ngân không nhận thẻ từ khách hàng và khuyến khích khách hàng tự quẹt thẻ vào máy.

“Về phương diện giáo dục hành vi, việc các chủ cửa hàng địa phương, những người chủ động khuyến khích khách hàng sử dụng thanh toán không tiếp xúc và từ chối tiền mặt sẽ khiến người dùng đang còn dè chừng buộc phải thay đổi - báo cáo của McKinsey viết - Một khi thói quen này càng ăn sâu, nó sẽ trở thành chìa khóa để xóa bỏ rào cản cho sự phát triển xa hơn”.

Open Books, hiệu sách phi lợi nhuận ở Chicago, hồi giữa tháng 5 đã gửi mail cho khách hàng yêu cầu không dùng tiền mặt khi đến cửa hàng. Một chuỗi nhà hàng ở bang Washington cũng ngưng nhận thanh toán bằng tiền giấy, còn các dịch vụ giao đồ ăn qua mạng như Grubhub, Door Dash áp dụng “giao hàng không tiếp xúc”. Một số app khuyến khích người dùng không thanh toán bằng tiền mặt, số khác tắt luôn tùy chọn thanh toán này.

Tổ chức Y tế thế giới (WHO) từng nhấn mạnh tầm quan trọng của việc rửa tay sau khi trao đổi tiền mặt. Hồi tháng 2, Ngân hàng Nhân dân Trung Quốc đã bắt đầu cắt giảm tiền mặt khỏi lưu thông tại thành phố Vũ Hán, tâm điểm bùng phát của COVID-19. Trong khi một số tiền được khử trùng, số khác đã bị Trung Quốc tiêu hủy. Cục Dự trữ liên bang Mỹ (FED) cũng triển khai thu giữ đồng đôla Mỹ “nhập cảnh” từ châu Âu và châu Á.

Tiền mặt dần “biến mất” trong lưu thông trong đại dịch. Theo McKinsey, tại nhiều nước châu Âu, lượng tiền mặt rút từ các cây ATM đã giảm hơn 50%. Thay vì “cứu” tiền mặt bằng cách dùng tia hồng ngoại, ozone hay xử lý nhiệt để khử trùng, đa số nền kinh tế chọn để quá trình chuyển giao này diễn ra tự nhiên.

Giữa hai giải pháp thanh toán không tiền mặt phổ biến là quẹt thẻ và dùng ví di động, cách làm không tiếp xúc đang tăng mạnh vì được xem là an toàn hơn so với phương thức thanh toán qua máy POS thông thường, vốn vẫn có “chạm” khi phải cầm thẻ, máy bấm mã PIN, bút để ký biên nhận.

Ảnh: brookings.edu

Xu hướng của tương lai

Theo The Guardian, số người dân Anh có “cuộc sống gần như không tiền mặt” đã tăng gấp đôi chỉ sau 2 năm, với 7,4 triệu người năm 2019 (so với 5,4 triệu trong khảo sát năm 2018 và chỉ 3,4 triệu người năm 2017).

Hiệp hội dành cho ngành ngân hàng và tài chính Anh, UK Finance, cho biết sự thay đổi trong thói quen thanh toán đã giúp quốc gia này có tâm thế tốt hơn để thích nghi với cuộc sống thời phong tỏa.

Một xã hội không tiền mặt được giới chuyên gia nhìn nhận sẽ ít tốn kém hơn vì tiết kiệm được khoản chi phí lớn, có thể tính lên hàng tỉ, dành cho việc in ấn. Trong khi đó, sự minh bạch trong việc giao dịch và sự đảm bảo không có trộm cắp dòm ngó cũng khiến thanh toán không tiền mặt dễ kiểm soát và an toàn hơn. Nhưng hơn hết, đối với “thế hệ smartphone” ngày nay, xu hướng này rõ ràng tiện lợi hơn nhiều.

Tương lai của phương thức thanh toán không tiền mặt không dừng lại ở lo ngại về vấn đề y tế. Giới hoạch định chính sách ngày càng nhận ra sự bất lợi của tiền mặt so với các giải pháp thanh toán kỹ thuật số. Hơn thế, cuộc khủng hoảng kinh tế hậu đại dịch đang nhấn mạnh rằng một đồng tiền điện tử tập trung có thể giúp các chính phủ phân phối gói cứu trợ đến doanh nghiệp cùng người tiêu dùng nhanh hơn và chính xác hơn.

Tạp chí Euromoney hồi đầu tháng 6 đã công bố một báo cáo chuyện đại dịch đã thúc đẩy các bàn luận trong nội bộ Liên minh châu Âu (EU) về việc tạo ra một đồng tiền điện tử, thuộc quản lý của ngân hàng trung ương. Tại Mỹ, giới chuyên gia tài chính, doanh nghiệp công nghệ hàng đầu và các nhà phát triển tiền ảo đã liên tục lên tiếng ủng hộ việc cho ra đời đồng đô kỹ thuật số.

Các nền kinh tế mới nổi của Đông Nam Á cũng không nằm ngoài xu hướng trên. Theo The Asian Post, công dân thuộc Hiệp hội Các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) đã khá quen thuộc với thanh toán điện tử.

Theo khảo sát của Hãng dịch vụ tài chính Visa, khoảng 64% người dùng Đông Nam Á tự tin có thể không sử dụng tiền mặt cả ngày. Báo cáo thanh toán toàn cầu 2019 từ Tổ chức Capgemini chỉ ra rằng giá trị của các giao dịch không tiền mặt ở châu Á dự kiến tăng từ 96,2 tỉ USD năm 2017 đến 352,8 tỉ USD năm 2020, tương đương mức tăng hơn 266%.

Xu hướng này vẫn tiếp diễn tại Đông Nam Á khi đại dịch bùng nổ. Bà Linda Kirkpatrick, giám đốc điều hành chuyên làm việc với ngân hàng và các tổ chức tín dụng của Mastercard, nói với giới báo chí: “Tôi biết rất nhiều thương gia đặt biển báo “Xin dùng thanh toán không tiếp xúc” tại các cơ sở kinh doanh của mình”.

Thuận theo xu hướng này, các nhà cung cấp phương thức thanh toán truyền thống như ngân hàng hay các tổ chức tín dụng được cho là sẽ đẩy nhanh nỗ lực phát triển kỹ thuật số của mình. Ngành thanh toán đang đóng vai trò quan trọng trong việc tái kích hoạt kinh tế toàn cầu hiện nay.

Hãng tài chính Deloitte mới đây đánh giá các công ty công nghệ tài chính (fintech) có thể sẽ chịu tác động tương tự phần còn lại của hệ thống tài chính trong đợt dịch bệnh. Tuy nhiên, Deloitte nhấn mạnh “các năng lực khác biệt” của những công ty này về mặt đổi mới và thích ứng sẽ giúp họ “không chỉ vượt qua đại dịch, mà còn đóng góp cho nền tài chính cùng xã hội một khi cơn khủng hoảng qua đi”.■

Không phải tất cả mọi người đều kịp thích nghi với những thay đổi trong việc dùng tiền mặt. Giám đốc Tổ chức thiện nguyện Age UK (Anh), bà Caroline Abrahams, rất lo ngại khi những người lớn tuổi than phiền rằng nguồn tiền mặt của họ đang cạn dần và họ lo không còn tiền để chi tiêu hằng ngày.

Để giải quyết tình trạng trên, bưu điện Anh và một số ngân hàng thương mại đã mở dịch vụ giao tiền tận nhà cho các cá nhân dễ tổn thương trong đại dịch. Bên cạnh đó, Ngân hàng NatWest của Anh sẽ cung cấp mã số qua điện thoại cho các khách hàng từ 70 tuổi trở lên. Người nhận được có thể gửi mã số này cho bạn bè hoặc hàng xóm để nhờ rút tiền giúp trong vòng ba giờ đồng hồ.

Thế nhưng đây chỉ là những giải pháp tạm thời, dành cho một nhóm đối tượng đặc biệt và không thể coi là giải pháp tối ưu cho hoạt động thanh toán trong “thực tế mới” hậu đại dịch. Thực tế tại Anh, ngày càng nhiều người lớn tuổi chuyển sang sử dụng dịch vụ ngân hàng trực tuyến (online banking) hoặc các phương tiện thanh toán không tiếp xúc khác kể từ khi các biện pháp giới hạn đi lại xuất hiện.

Ngân hàng Halifax cho biết số khách hàng trên 65 tuổi đăng ký dịch vụ ngân hàng trực tuyến của họ đã tăng 65%, việc sử dụng thanh toán không tiếp xúc cũng đồng thời tăng lên.

Các ngân hàng Trung Quốc đã nhanh chóng thiết lập các nền tảng thương mại điện tử chuyên phục vụ đối tượng khách hàng là giới tiểu thương. Những nền tảng này sẽ giúp họ - những người chịu tổn thất nặng nề nhất từ tác động của đại dịch - sống sót và khôi phục việc làm ăn ngay cả khi ở những địa phương xa xôi. Cách làm này kết hợp giữa các phương án thanh toán dễ sử dụng cùng trình duyệt web, đồng thời đi kèm cả liên hệ giao nhận.

Tương tự, để giảm nhẹ gánh nặng cho các công ty chịu tổn thất, nhiều ngân hàng đã tạm ngừng thu phí giao dịch hay gia hạn cho doanh nghiệp. Tại Ghana, nhà cung cấp dịch vụ thanh toán di động được yêu cầu miễn phí cho các giao dịch dưới khoảng 18 USD.

Cùng lúc, cơ quan quản lý tiền tệ của quốc gia châu Phi này cũng nới lỏng các quy định về khách hàng, đồng thời giới hạn các thanh toán bằng tiền mặt, đảm bảo khả năng tiếp cận đối với dịch vụ thanh toán điện tử.

Gánh nặng tiền giấy

TTCT - Vấn đề - Sự kiện

TRÚC ANH 15/06/2020 18:06 GMT+7

TTCT - “Tiền đã tồn tại từ rất lâu trước khi người ta phát minh ra đồng tiền đúc và các nền văn hóa đã phát triển phồn thịnh bằng việc sử dụng những đơn vị tiền khác như vỏ sò, gia súc, da động vật, muối, ngũ cốc, các loại hạt cườm, vải vóc và giấy ghi nợ” (Lược sử loài người, Yuval Noah Harari). Tiền giấy - dạng thức hữu hình gần nhất và có thể là cuối cùng trong chuỗi tiến hóa của tiền - có thể cũng sớm thành dĩ vãng.

Sự tiến hóa của tiền và thanh toán. Ảnh: IMF

Lược sử tiền tệ đi từ thời vỏ sò được sử dụng làm tiền trong khoảng 4.000 năm trên khắp châu Phi, Nam Á, Đông Á và châu Đại Dương đến thời tiền kim loại và tiền giấy. Tuy nhiên, trong quyển sách trên, sử gia Harari chỉ ra rằng những đồng tiền kim loại và giấy bạc đương đại cũng là một dạng hiếm của tiền, do lẽ chỉ 10% tổng lượng tiền toàn thế giới là tiền mặt, còn lại là dữ liệu trên các máy chủ máy vi tính (số liệu năm 2006).

“Chừng nào mà con người sẵn lòng trao đổi giao dịch hàng hóa và dịch vụ bằng dữ liệu điện tử, chừng đó hình thức này sẽ tốt hơn rất nhiều so với những đồng tiền kim loại bóng loáng và những tờ giấy bạc mới cứng - nhẹ hơn, bớt cồng kềnh hơn và dễ theo dõi hơn” - Harari.

Những nhận định trên được đưa ra cách đây gần 10 năm (sách xuất bản lần đầu năm 2011). Nếu phải cập nhật cho lần tái bản, Harari không cần phải thay đổi gì phần này, có chăng là thêm nhiều số liệu mới, củng cố mạnh mẽ lập luận của mình.

Chi phí ngầm của tiền mặt

Trong một bài viết trên tạp chí Harvard Business Review năm 2014, Bhaskar Chakravorti, trưởng khoa kinh doanh toàn cầu Trường luật và ngoại giao Fletcher (Đại học Tufts), chỉ ra việc dùng tiền mặt gây ra các chi phí xã hội cho cả người dân - đặc biệt là người nghèo, doanh nghiệp và chính phủ.

Với mỗi cá nhân, chi phí nằm ở chỗ những người không có thẻ ngân hàng phải trả phí cao hơn để có tiền mặt so với mức phí mà người có tài khoản ngân hàng phải nộp để sử dụng các dịch vụ tài chính chính quy.

Theo nghiên cứu của Chakravorti và đồng nghiệp Benjamin Mazzotta, người Mỹ ở thời điểm 2014 dành trung bình 28 phút/tháng để đến được nơi rút tiền mặt. Người nghèo thường mất nhiều hơn con số trung bình này 5 phút mới có thể tiếp cận nguồn tiền, còn người thất nghiệp phải đi lâu hơn đến gần 9 phút.

Chi phí của việc dùng tiền mặt của doanh nghiệp có vẻ dễ thấy hơn: việc lưu trữ, kiểm đếm, vận chuyển và giữ tiền rõ ràng là không phải miễn phí. Các nhà bán lẻ ở Mỹ thiệt hại hàng chục tỉ USD mỗi năm vì tiền mặt bị trộm hoặc cướp.

Ở đây cũng có sự bất bình đẳng: công ty, cửa hàng nhỏ lẻ ở vùng quê có nguy cơ trộm cướp cao vì an ninh địa phương bất ổn, trong khi lại không có tiền đầu tư cho bảo vệ, hệ thống an ninh, vận chuyển an toàn…

Với chính phủ, việc lưu thông tiền mặt dẫn đến thất thoát trong thu thuế vì kê khai gian, điều sẽ không xảy ra với các giao dịch điện tử được lưu trữ lịch sử rõ ràng. Điều này cũng lại gián tiếp ảnh hưởng đến người nghèo, do lẽ số tiền thu thuế liên quan đến ngân sách cho các chương trình an sinh, phúc lợi xã hội.

Tháng 8-2018, Hãng tư vấn McKinsey cũng chỉ ra tiền mặt là gánh nặng cho các nhà băng, chiếm 5-10% tổng chi phí vận hành của ngân hàng. Ngay cả khi việc dùng tiền mặt giảm, chi phí tiền mặt đang ngày càng tăng về giá trị tuyệt đối bởi ngân hàng phải tốn nhân công cho việc phân phối, bảo quản, kiểm đếm và xử lý tiền mặt. Hệ thống ATM cũng là chỗ ngốn tiền của các nhà băng, phải tốn tiền bảo trì, mở rộng mạng lưới, vận chuyển tiền đến nạp cho các điểm rút tiền.

“Ngoài chi phí in tiền giấy hay đúc tiền xu, số tiền bỏ ra để xử lý, phân phối, nạp vào ATM và chuyển đến các chi nhánh ngân hàng vào khoảng 5-10 tỉ bảng/năm” - tờ The Times (Anh) ngày 28-12-2019 viết. Theo bài viết, số tiền này đủ để mua cho mỗi người trên 16 tuổi ở Anh một iPhone loại rẻ để họ chuyển sang không dùng tiền mặt.

Tương lai không chạm

Tiền mặt ngày càng đắt đỏ, mất an ninh và cả… mất vệ sinh, trong khi các hình thức thanh toán không tiền mặt, thậm chí không tiếp xúc như dùng ví điện tử và tiền di động (mobile money) ngày càng phát triển. Nhiều nước đang trên đường tiến tới xã hội không tiền mặt, lộ trình mà họ đã đặt ra từ trước khi đại dịch, khiến người ta phải e dè việc chạm tiền hay cầm thẻ, bấm mã PIN trên máy POS.

Nếu mobile money có thể giải quyết được bài toán không ai bị bỏ lại phía sau mà công nghệ ví điện tử đòi hỏi phải có tài khoản ngân hàng, thẻ thanh toán không làm được, thì một trong những rào cản còn lại là tâm lý của người dùng có sẵn sàng từ bỏ tiền mặt hay không.

Những nỗi lo có thể rất thực tế như băn khoăn của những người bán hàng ở chợ hàng rong nổi tiếng của Singapore: thanh toán không chạm bằng quét mã QR thì hay đấy, nhưng lỡ có sự cố thì tiền có chui vào tài khoản không? Báo The Straits Times hôm 5-6 chia sẻ kinh nghiệm của Goy Thuan Heng, người bán hàng “đi trước thời đại” khi từ cách đây 5 năm đã chấp nhận thanh toán không tiền mặt tại quầy sữa đậu nành của mình.

Theo Goy, khi nghi ngờ có sự cố, giải pháp đơn giản chỉ là hỏi khách hàng giao dịch này hoàn tất chưa trước khi tiến hành các bước tiếp theo. “Nếu dùng đủ lâu ta sẽ quen thôi, giống như lúc làm quen Internet và điện thoại thông minh ấy mà” - ông chủ 57 tuổi nói.

Trong 1-2 năm đầu, chẳng có mấy khách thanh toán phi tiền mặt tại quầy của Goy. “Có rất ít tùy chọn thanh toán và tôi vẫn phải trả phí dùng thiết bị thanh toán 28 đôla mỗi tháng” - ông kể. Giờ thì mỗi ngày có khoảng 10 giao dịch không tiền mặt, còn cuối tuần thì trên 20 lượt “quét mã” thông qua hệ thống thanh toán điện tử SGQR của Chính phủ Singapore.

SGQR cho phép chủ hàng nhận thanh toán từ 19 nhà cung cấp khác nhau, gồm PayLah, Dash và GrabPay và không còn thu phí hằng tháng như thời kỳ đầu. Goy cho rằng thanh toán không tiền mặt giúp tiết kiệm thời gian đếm tiền thừa trả cho khách.

Người đàn ông với 24 năm bán tại chợ hàng rong nhận định rất “chuyên nghiệp”: “Với tôi, chuyển sang không tiền mặt có thể lỗ ban đầu, nhưng tôi luôn nhìn vào bức tranh lớn: các nước như Trung Quốc đang tăng tốc về thanh toán không tiền mặt và Singapore phải nhanh chóng bắt kịp. Nếu không thích ứng bây giờ thì sẽ rắc rối về sau”.■

Từ chối dùng tiền mặt vì sợ lây nhiễm virus là câu chuyện của đại dịch COVID-19. Nhưng trước đó, chuyện tiền mặt bẩn theo nghĩa đen đã nhiều lần được cảnh báo. Theo The Washington Post, nhiều nghiên cứu chỉ ra trên 90% tiền giấy ở Mỹ bị nhiễm khuẩn, chủ yếu là Staph aureus, Salmonella và E. coli.

Lần lại lịch sử, vào thế kỷ 19, khi các bác sĩ tìm hiểu nguyên nhân lây các bệnh truyền nhiễm, tiền bẩn đã bị xem là mối đe dọa sức khỏe cộng đồng. Năm 1844, một nhân viên ngân hàng ở Ohio và một nhân viên nhà đấu giá ở Boston - cả hai đều thường xuyên tiếp xúc với tiền mặt số lượng lớn - chết vì đậu mùa, mà nguyên nhân được cho là nhiễm từ tiền giấy.

Trong dịch tả năm 1849, bác sĩ Thomas Buckler của trại tế bần Baltimore từng cho rằng nguyên nhân gây bệnh là “việc lưu thông tiền giấy có mệnh giá nhỏ”, cho rằng nông dân và người nghèo đã vô tình làm dịch bệnh lây lan vì dùng tiền giấy được sản xuất rẻ tiền thay vì tiền kim loại. Năm 1859, ở Mỹ từng có cảnh báo người dân không nên liếm ngón tay khi đếm tiền, vì nếu số giấy bạc đó từng qua tay một người bị thủy đậu sẽ gây ra lây nhiễm.

The Times cũng kể một loạt vụ cướp đình đám trong lịch sử để chỉ ra một bất tiện khác của tiền mặt: miếng mồi ngon của tội phạm. Ngày 22-2-2006, một toán cướp mang mặt nạ và súng xông vào kho tiền ở thị trấn Tonbridge (Anh) và chất đầy 53 triệu bảng Anh tiền mặt lên xe tải. 13 năm sau, chính quyền mới thu hồi được 21 triệu bảng, tức chưa đầy 50%, số tiền bị mất trong vụ cướp nhà băng lớn nhất lịch sử nước Anh.

Vụ Tonbridge không khác gì với những vụ đình đám khác trong lịch sử, khi tội phạm nhắm vào các mắt xích hữu hình của lưu thông tiền mặt: kho chứa, xe tải/xe lửa chở tiền, các hầm chứa trong nhà băng.

Một phi vụ cướp ngân hàng chấn động có thể là nguyên nhân khiến Thụy Điển “quyết tâm” phi tiền mặt hóa mạnh mẽ. Đó là tháng 9-2009, khi bọn cướp dùng một chiếc trực thăng ăn cắp hạ cánh lên tầng thượng của kho tiền ở Västberga, phía nam thủ đô Stockholm, sau đó đột nhập và trốn thoát an toàn với chiến lợi phẩm khoảng 5 triệu USD. Thụy Điển giờ đây là “quốc gia không tiền mặt nhiều nhất châu Âu”, khi tờ giấy bạc gần như bị loại bỏ để ngăn nhũng nhiễu ở chợ đen và thế giới ngầm.