Chuyện về chuyên gia tiếng Việt đầu tiên của Liên Xô

Mới đây, mùa xuân 2025, nhà Việt Nam học người Nga, tiến sĩ Anatoly Sokolov, vừa công bố nghiên cứu về chuyên gia tiếng Việt đầu tiên của Liên Xô, Vladimir Ivanovich Rebane. TTCT tóm lược giới thiệu nghiên cứu này.

Những thông tin đầu tiên về Việt Nam tại Nga bắt đầu xuất hiện trên báo chí vào giữa thế kỷ 19, chủ yếu là bản dịch từ báo và tạp chí Pháp. Năm 1863, một học viên sĩ quan trẻ Konstantin Stanyukovich, sau này là một nhà văn Nga nổi tiếng, đã đến thăm Sài Gòn. 

Ông là người đầu tiên trong nền văn học Nga viết tiểu luận và truyện ngắn về Việt Nam… Tại nước Nga Xô viết, vào tháng 12-1923, tạp chí Ogonyok đã đăng bài phỏng vấn nhà yêu nước trẻ tuổi người Việt, Nguyễn Ái Quốc, nói về đất nước của mình dưới ách thống trị của thực dân Pháp.

Trong những năm 1920 và 1930, hơn 60 nhà yêu nước Việt Nam đã được đào tạo tại các trường đại học cộng sản và trung tâm đào tạo của Quốc tế Cộng sản ở Matxcơva. 

Trong số đó có Hồ Chí Minh, Trần Phú, Lê Hồng Phong, Nguyễn Thị Minh Khai, Nguyễn Khánh Toàn, những người đã cùng với các giáo viên Liên Xô của mình sáng lập nên một ngành học mới - Việt Nam học. Nguyễn Khánh Toàn (lúc đó dưới bút danh Minin) đã biên soạn cuốn sách giáo khoa tiếng Việt đầu tiên, đồng thời bắt đầu biên soạn từ điển Việt - Nga.

Như thế, việc nghiên cứu Việt Nam ở Liên Xô những năm 1920 và 1930 gắn liền với hoạt động của các trung tâm giáo dục và thực hành của Quốc tế Cộng sản, Viện Phương Đông Leningrad thuộc Viện Nghiên cứu Phương Đông Matxcơva mang tên Narimanov (MIV). Chuyên gia Liên Xô đầu tiên về tiếng Việt được cấp bằng là Vladimir Ivanovich Rebane, người Estonia.

Rebane sinh ngày 20-6-1899 tại St. Petersburg trong một gia đình thợ mộc. Sau đó, gia đình chuyển đến thành phố Arensburgb (nay là thành phố Kuressaare ở Estonia) nơi ông học tiểu học, rồi trung học. Năm 1915, sau khi cha qua đời, Rebane trở về St. Petersburg và làm việc tại Tổng công ty Điện lực cho đến Cách mạng tháng 2-1917. 

Năm 1918, ông gia nhập Hồng quân Công nông và đảm nhận nhiều cương vị khác nhau cho đến khi được Cục Chính trị Hạm đội Baltic cử đến MIV học tại khoa ngoại giao thuộc khối nghiên cứu Ấn Độ, chuyên ngành tiếng Urdu, từ năm 1930 đến 1934.

Năm 1936, theo sắc lệnh của Đoàn Chủ tịch Ban Chấp hành trung ương Liên Xô, MIV được tổ chức lại, với mục tiêu "đào tạo chuyên gia các nước phương Đông để phục vụ cho các ủy ban". 

Bắt đầu từ đó, việc học ngoại ngữ và các ngành ngôn ngữ học chiếm vị trí chủ đạo trong chương trình giảng dạy. 

Có lẽ xét đến nhu cầu thực tiễn cấp thiết về chuyên gia ở các nước thuộc địa, bao gồm Đông Dương, Rebane đã được giữ lại trong chương trình sau đại học của MIV vào năm 1934, cho chuyên ngành Đông Dương để học chuyên về tiếng An Nam (tên gọi tiếng Việt lúc bấy giờ).

Đề tài luận án của Rebane là "Ngôn ngữ An Nam như một giai đoạn chuyển tiếp từ hệ thống tổng hợp vô định hình sang hệ thống tổng hợp cao hơn". Trong đề án nghiên cứu sau đại học của ông có các nguồn tư liệu tiếng Nga, Pháp và cả tiếng Việt, như các tờ báo Đông Pháp thời báo và Tiếng dân, những báo này dường như có trong thư viện của Quốc tế Cộng sản. 

Đặc biệt, trong danh sách còn có truyện thơ kinh điển Việt Nam Truyện Kiều, với tựa đề Truyện Kiều - Kim Vân Kiều tân truyện (1884), do nhà Đông phương học nổi tiếng người Pháp Abel Des Michels biên soạn.

Ngoài kiến thức về tiếng Pháp và tiếng Urdu, Rebane trong những năm học cao học còn nắm vững cơ bản tiếng Việt, do cán bộ của Quốc tế Cộng sản và là người hướng dẫn luận án của ông, Minin, giảng dạy. 

Khi đó, Minin làm việc tại MIV với tư cách giáo viên lịch sử, kinh tế Đông Dương và tiếng An Nam. Ông dạy tiếng An Nam cho các nhân viên Quốc tế Cộng sản làm việc tại Đông Dương: A. L. Razumova, E. Rivlina, A. Eliseeva, Ya. Novikov.

Mục tiêu của các lớp học này vào năm đầu tiên của chương trình sau đại học (1934-1935) đòi hỏi Rebane phải thành thạo "đọc và dịch từ tiếng An Nam sang tiếng Nga và từ tiếng Nga sang tiếng An Nam, có khả năng viết những truyện ngắn độc lập, thảo báo cáo bằng tiếng An Nam về các chủ đề liên quan đến đất nước, chính trị hoặc cuộc sống hằng ngày, có khả năng trò chuyện".

Rebane bắt đầu học tiếng An Nam khi mới vào cao học, tức vào năm 1934, và đến khi tốt nghiệp năm 1937, ông đã nắm vững kiến thức cơ bản về ngôn ngữ này. Giáo sư Minin, người hướng dẫn của ông, nhận thấy sự siêng năng và năng lực của nghiên cứu sinh: "Anh ấy có khả năng nắm vững ngữ điệu. Lĩnh hội tuyệt vời ngữ pháp". 

Tuy nhiên, do việc tái tổ chức các cơ sở giáo dục đại học ở Liên Xô, bộ môn Đông Dương tại MIV đã bị đóng cửa, và Minin đã ngừng các hoạt động giảng dạy và nghiên cứu tại viện. Rebane tiếp theo đó đã độc lập hoàn thành luận án, ngày nộp chính thức được ấn định là ngày 15-6-1937.

Sau khi hoàn thành chương trình sau đại học, Rebane rơi vào tình huống khó khăn, trong một thời gian dài ông không thể tìm được việc làm và phải sống trong ký túc xá dành cho sinh viên ngoại tỉnh tại thị trấn xây dựng Alekseevsky. 

Chỉ đến tháng 1-1940, ông mới được Ban Tuyên truyền của Ủy ban Chấp hành Quốc tế Cộng sản mời làm việc. Ông trải qua nhiều công việc cho đến đầu những năm 1950, khi công cuộc nghiên cứu Việt Nam chính thức bắt đầu ở Liên Xô, người ta mới phát hiện hóa ra Rebane là người duy nhất biết tiếng Việt. 

Ông bắt đầu được mời dạy tiếng Việt và giúp sinh viên tại Đại học Tổng hợp quốc gia Matxcơva và Trường Ngoại giao cao cấp nắm những kiến thức cơ bản về tiếng Việt.

V. I. Rebane đã đi vào lịch sử nghiên cứu phương Đông của Nga với tư cách là chuyên gia đầu tiên về tiếng Việt và vẫn giữ vị trí này cho đến giữa thế kỷ trước, khi bắt đầu quá trình đào tạo cán bộ chuyên môn tại quốc gia Đông Nam Á này. ■