Cung đổi, sao dời?

"Cung hoàng đạo của bạn đã lạc hậu tới 2.000 năm", một cái tít gây sốc cho một bài đồ họa tương tác công phu được tờ báo Mỹ đưa lên mạng ngày 7-9. Theo đó, ai cũng phải tra lại - bằng công cụ mà bài viết tận tình cung cấp sẵn - để biết cung mới của mình. Người nghĩ mình là Thiên Bình thực tế có thể thuộc cung Xử Nữ mới đúng.

Vì sao lại có sự lệch pha này? Cộng đồng chiêm tinh học phản ứng ra sao? (Gợi ý: có độc giả còm, "Cảm ơn vì một bài viết đầy thông tin và đồ họa tuyệt đẹp. Nhưng cho dù vậy, cũng không gì có thể thuyết phục tôi rằng, sau 75 năm tự hào là một Bọ Cạp, tôi phải gọi mình là một Thiên Bình").

Khi lỗi thuộc về những vì sao?

Bài viết "chấn động" do Aatish Bhatia và Francesca Paris, hai cây bút báo chí phân tích và giải thích cho chuyên mục The Upshot của The New York Times thực hiện, với đồ họa của Rumsey Taylor.

Theo bài viết, Trái đất không quay một cách ổn định mà chuyển động hơi nghiêng và lắc nhẹ như một con quay. Điều đó khiến góc nhìn của chúng ta với bầu trời cũng thay đổi khoảng 1 độ mỗi 72 năm. 

Cách đây hơn 2.000 năm, vào ngày xuân phân (khoảng 20-3), Mặt trời từng nằm ở chòm sao Bạch Dương. Nhưng giờ đây, vào đúng ngày đó, Mặt trời lại nằm ở Song Ngư. Tức là, khi người Babylon xưa đặt nền móng cho hệ thống cung hoàng đạo dựa trên vị trí của các chòm sao so với Trái đất, thì vị trí đó khác hoàn toàn với ngày nay.

Lý do thứ hai: các chòm sao trên bầu trời thật ra không có kích thước bằng nhau, nhưng người xưa lại chia bầu trời thành 12 phần đều nhau để tạo ra 12 cung hoàng đạo. Trên thực tế, có chòm sao mà Mặt trời chỉ đi qua trong một tuần, nhưng cũng có chòm sao kéo dài hơn 40 ngày. Vì vậy, việc chia đều thành 12 cung như vậy chỉ là cách làm đơn giản hóa, chứ không đúng với thực tế của bầu trời.

Thêm vào đó, còn một chòm sao nữa tên là Xà Phu (Ophiuchus) nằm ngay trên đường đi của Mặt trời trong năm. Tức là về mặt thiên văn học, đáng lẽ phải có 13 cung hoàng đạo. Tuy nhiên, chòm Xà Phu đã bị người Babylon cổ đại loại ra khỏi hệ thống để giữ số lượng cung hoàng đạo là 12, trùng với số tháng trong năm.

Theo cách xác định này, nếu một người sinh vào khoảng cuối tháng 11 đến giữa tháng 12, rất có thể họ không phải Nhân Mã như vẫn nghĩ, mà thực chất lại thuộc cung Xà Phu - cung hoàng đạo bị bỏ quên.

Các chiêm tinh gia phản pháo

Bài viết nhận được 1.006 bình luận - khen đồ họa, chê nội dung, cảm ơn quý báo, mỉa mai, tự trào… đủ cả. Nhưng trong giới chiêm tinh học, phản ứng chung là bất bình. Tờ The Cut (thuộc New York Magazine) ngày 8-9 giật tít đùng đùng: "Đừng để New York Times nói cho bạn biết đâu mới là cung hoàng đạo của mình".

Bài viết dẫn email do nhà chiêm tinh học Aliza Kelly gửi tới: "Chiêm tinh học hiện đại không dựa vào vị trí các chòm sao, mà dựa theo mùa. Nó lấy góc nhìn địa tâm, chứ không theo đúng vị trí của các chòm sao trên trời". 

Và vì thế, dù trên trời có 88 chòm sao được đặt tên, chỉ có 12 cung hoàng đạo trong chiêm tinh học. "Tên của cung hoàng đạo giống tên chòm sao, nhưng không phải là chính các chòm sao".

Kelly cũng nhấn mạnh rằng các nhà chiêm tinh đã biết rõ về sự lệch pha do Trái đất lắc lư từ lâu. Nhưng họ chủ động phân biệt giữa chiêm tinh (astrology) và thiên văn học (astronomy) vì hai lĩnh vực này - một huyền học, một khoa học - có mục đích khác nhau. 

Cô nói: "Nếu bạn hỏi chiêm tinh có thật không thì bạn đã đặt sai câu hỏi rồi. Chiêm tinh là một công cụ giúp con người hiểu mình, chữa lành và đồng cảm. Ngày xưa, tâm lý học cũng từng bị gọi là 'giả khoa học' mà. Con người chúng ta có thói quen rất tệ là gạt bỏ mọi thứ mình không hiểu".

Aliza Kelly, được xem là ngôi sao đang lên trong lĩnh vực tâm linh đương đại và từng xuất hiện trên các kênh truyền hình và tờ báo lớn (có cả The New York Times), cho rằng bài viết "lạc hậu 2.000 năm" chẳng qua là một chiêu trò câu view, lợi dụng sự phổ biến của cung hoàng đạo để khiến người ta tò mò bấm vào đọc. 

Cô còn dẫn lại một bài báo từ năm 2011 cũng nói về chuyện Trái đất lắc lư làm lệch cung hoàng đạo của The New York Times, cùng lời châm chích: chắc tưởng lại có bom tấn, ai dè bom xịt.

Nhà chiêm tinh học Jaime Wright, người giữ mục chiêm tinh cho PureWow - một trang mạng phong cách sống dành cho phụ nữ - nói cô chẳng lấy gì làm ngạc nhiên, bởi gần như năm nào mấy tờ báo lớn như The New York Times hay Wall Street Journal cũng lại cho lên một bài viết kiểu này. Nhưng bài mới nhất của tờ Thời báo New York "là bài hay nhất từ trước đến giờ" trong thể loại 'dọa người theo chiêm tinh', Wright 'khen đểu'.

Wright cũng biên một bài dài phản pháo. Theo đó, hệ thống cung hoàng đạo không phải mô hình vật lý, mà là biểu tượng. Cung hoàng đạo xuất hiện từ thời xa xưa khi những người quan sát bầu trời nhận thấy Mặt trời, Mặt trăng và các hành tinh di chuyển theo một đường nhất định - gọi là hoàng đạo. Họ bắt đầu dùng vị trí của các hành tinh trong các chòm sao để giải mã vận mệnh, đọc điềm trời.

Cách đây khoảng 2.500 năm, các nhà chiêm tinh chia vòng tròn hoàng đạo ra 12 phần bằng nhau, mỗi phần 30 độ, tổng cộng 360 độ. Mỗi phần mang tên một chòm sao mà Mặt trời đi ngang qua. Nhưng các chòm sao đó không thực sự nằm gọn ghẽ trong ranh giới trên vòng tròn chia đều tăm tắp kia.

Ở thời mà người ta còn tin Trái đất là trung tâm vũ trụ, và chiêm tinh học là một hệ thống lấy Trái đất làm trung tâm, đây chỉ là hệ thống biểu tượng để hiểu con người, hiểu mùa vụ, hiểu đời sống. Mùa Bạch Dương luôn bắt đầu vào xuân phân, khi Mặt trời di chuyển qua đường xích đạo thiên thể. Cự Giải mở đầu mùa hè - hạ chí. Thiên Bình gắn với thu phân, và Ma Kết là thời điểm đông chí.

Đúng là hàng ngàn năm trước, vào ngày xuân phân, Mặt trời nằm ở chòm Bạch Dương; giờ thì nó nằm ở Song Ngư. Nhưng điều đó không có nghĩa là tất cả Bạch Dương nay phải đổi 'hộ khẩu' thành Song Ngư. Cái tên cung hoàng đạo vốn đã là biểu tượng. Mùa xuân là Bạch Dương. 

Tính cách, năng lượng, hành động - tất cả được gán cho cung đó theo chính thời điểm trong năm, không phải từ một chòm sao ngẫu nhiên nào trên trời. Chiêm tinh học Ấn Độ (Vedic) - vốn dùng hệ thống sidereal (dựa theo sao thật) - cũng vẫn giữ nguyên 12 cung. Họ cũng 'lệch' nếu đem so với bầu trời hiện tại.

Về cái gọi là cung thứ 13 Xà Phu, Wright cho biết chòm sao này có tên gốc là Serpentarius. Người Hy Lạp xưa cho rằng nó tượng trưng cho vị thần y học Asclepius đang vật lộn với một con rắn to tổ bố. Wright đánh giá The New York Times đã không phản ánh đủ khi cho rằng "có thể người Babylon bỏ qua Xà Phu là do họ muốn cung hoàng đạo khớp với 12 tháng trong năm". 

Theo Wright, con người có nỗi ám ảnh rất kỳ lạ với con số 12 - 12 tháng; 12 nốt nhạc trong một quãng tám; 12 giờ đồng hồ; 12 inch một foot. Mọi thứ trong lịch sử văn hóa, từ tôn giáo đến toán học, dường như đều bị cuốn hút bởi số 12. Việc bỏ qua cung thứ 13 không phải 'thuyết âm mưu vũ trụ' gì, mà chỉ là để dễ nhớ, dễ dùng.

Trên Instagram cá nhân, nhà chiêm tinh người Canada Chani Nicholas nhấn mạnh: "Các nhà báo viết những bài như thế này thường không nói chuyện với nhà chiêm tinh. Nếu có, chúng tôi sẽ nói ngay: Chúng tôi biết điều đó (việc các chòm sao lệch vị trí theo thời gian). Nó gọi là tiến động điểm phân" (axial precession).

Theo Nicholas, thậm chí các nhà chiêm tinh cổ đại đã tính đến yếu tố này từ rất sớm. Họ đã chọn bắt đầu vòng tròn hoàng đạo vào đúng thời điểm mà ngày và đêm dài bằng nhau. Nhờ đó, bất kể bạn đang ở đâu trên thế giới, hay sống trong thời đại nào, bạn vẫn có một điểm khởi đầu không bao giờ thay đổi.

Tóm lại, giới chiêm tinh cho rằng chớ để bài báo làm hoang mang, hãy cứ tiếp tục đọc tử vi như trước. Và nói chung ai đã tin thì cứ tin, ai thích đổi cung thì cứ đổi (hoặc giữ nguyên, như một độc giả bình luận: "mới bỏ 12,95 đô mua cái móc khóa cung Kim Ngưu, nên dù gì tôi vẫn cứ là Kim Ngưu thôi nha").

Cuối cùng, cũng nên nghe lời trần tình của một trong các tác giả, Aatish Bhatia, dưới hình thức "bình luận từ bổn báo": 

"Mặc dù các nhà thiên văn học và chiêm tinh học đều đã biết rõ chuyện bầu trời thay đổi theo thời gian, tôi thì tình cờ vấp phải chủ đề này. Khi đang làm một bản đồ sao cho một bài viết khác, tôi dùng lịch hoàng đạo làm tham chiếu và nhận ra hai thứ không khớp nhau (...) Hầu như tất cả bạn bè và người thân mà tôi kể về sự "lệch pha" này đều ngạc nhiên y như tôi, từ những người chỉ biết mỗi cung của mình (giống tôi), cho đến những người ngày nào cũng xem tử vi. Tôi cũng muốn biết liệu điều này có khiến bạn bất ngờ không, và nó khiến bạn nghĩ gì về hoàng đạo cũng như vị trí của chúng ta giữa bầu trời sao"!