Đông Timor gia nhập ASEAN: Lợi ích là hai chiều

TTCT - Ngày 26-10, tại hội nghị thượng đỉnh ở Malaysia, ASEAN đã chính thức kết nạp Đông Timor trở thành quốc gia thành viên thứ 11 của khối - lần đầu tiên tổ chức này mở rộng kể từ năm 1999.

Tổng thống Đông Timor José Ramos-Horta gọi đây là "thành tựu của một mục tiêu kéo dài cả đời". Ông Ramos-Horta từng ví von rằng việc gia nhập ASEAN cũng khó như lên thiên đường.

Bình luận về sự kiện này, bà Sharon Seah, nghiên cứu viên cấp cao tại Viện ISEAS - Yusof Ishak ở Singapore, nhấn mạnh với đài DW (Đức) rằng Đông Timor đã "chờ đợi trước cửa ASEAN suốt 14 năm".

Bà Seah chia sẻ: "Đông Timor đã nộp đơn vào năm 2011, khoảng 9 năm sau khi giành được độc lập. Quốc gia này sớm nhận thấy họ cần tham gia một cơ chế khu vực để đảm bảo chủ quyền kinh tế và chính trị với tư cách là một quốc gia non trẻ".

Đông Timor đã trở thành quan sát viên của ASEAN vào năm 2022, song tiến trình gia nhập chính thức bị trì hoãn bởi nhiều thách thức khác nhau.

Quá trình kéo dài vì phụ thuộc vào việc chứng minh Đông Timor sẵn sàng đáp ứng ba trụ cột hội nhập của ASEAN: chính trị - an ninh, kinh tế và văn hóa - xã hội. Điều này đòi hỏi họ phải điều chỉnh các thể chế theo hơn 1.200 thỏa thuận của ASEAN.

Non trẻ và điểm xuất phát thấp

Đất nước chỉ có 1,4 triệu dân này từng là thuộc địa của Bồ Đào Nha và do Indonesia kiểm soát một thời gian. Đông Timor cũng nằm trong nhóm các quốc gia nghèo nhất châu Á, với 42% dân số sống dưới ngưỡng nghèo quốc gia. (Theo ngưỡng nghèo toàn cầu mới của Ngân hàng Thế giới thì con số đó còn cao hơn: khoảng 50%).

Nền kinh tế Đông Timor phụ thuộc rất lớn vào tài nguyên thiên nhiên, đặc biệt là nguồn dầu mỏ được khai thác từ biển Timor, chiếm tới 80% GDP của quốc đảo. Tuy nhiên, nguồn tài nguyên này đang cạn kiệt nhanh chóng, và Đông Timor phải tìm cách đa dạng hóa kinh tế.

Theo Reuters, với quy mô nhỏ nhoi khoảng 2 tỉ USD (so với 3.800 tỉ USD của toàn khối ASEAN), kinh tế Đông Timor chủ yếu dựa vào chi tiêu công để tăng trưởng, trong khi nông nghiệp, ngư nghiệp và du lịch, những lĩnh vực ưu tiên, còn gặp nhiều khó khăn.

Tỉ lệ thất nghiệp cao là một thách thức khác, nhất là khi quốc gia này có cơ cấu dân số vào loại trẻ nhất thế giới: Theo Liên hợp quốc, 74% dân số Đông Timor dưới 35 tuổi.

Sau khi giành độc lập vào năm 2002, những lợi ích chính trị và địa chiến lược lớn hơn từ việc gia nhập ASEAN đã nhanh chóng trở thành ưu tiên trong chính sách đối ngoại của Đông Timor. Trở thành thành viên ASEAN sẽ mang đến cho họ cơ hội tiếp cận các thỏa thuận thương mại tự do, cơ hội đầu tư và một thị trường khu vực rộng lớn hơn của khối. Với dân số hơn 680 triệu người, ASEAN nằm trong số 5 khu vực kinh tế hàng đầu trên toàn cầu.

Nhưng việc Đông Timor nóng lòng gia nhập ASEAN không chỉ là vấn đề kinh tế, mà còn là vấn đề an ninh. Các tổ chức quốc tế đa phương thường được các quốc gia nhỏ xem là nơi họ có thể sử dụng tiếng nói tập thể để bảo vệ lợi ích của mình.

Tầm quan trọng địa chính trị của tư cách thành viên ASEAN với Đông Timor là rất rõ ràng. Cho đến nay, ASEAN đã cân bằng tốt các đối thủ cạnh tranh quyền lực lớn bằng cách "lồng ghép" họ vào các sáng kiến khu vực như Diễn đàn An ninh khu vực (ARF), hay ASEAN+3.

Bằng cách này, ASEAN hứa hẹn cách tiếp cận hợp tác về an ninh - đây là mối quan tâm cốt lõi của Đông Timor, vốn bị kẹp giữa hai nước láng giềng hùng mạnh là Indonesia và Úc.

Ngày nay, bản sắc kép của Đông Timor - với vai trò địa lý là "quốc gia cầu nối" nằm giữa Đông Nam Á và châu Đại Dương - đang được tôn vinh là "đặc điểm tăng cường kết nối Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương của ASEAN".

Truyền thông Đông Timor cũng khéo léo gọi giai đoạn Indonesia chiếm đóng, gồm không ít sự cố gây đổ máu lớn, là "thời kỳ hiện diện của Indonesia" - thể hiện họ đang muốn hướng tới tương lai hơn là nhìn về quá khứ.

Lợi ích hai chiều

Lợi ích của việc Đông Timor gia nhập ASEAN không chỉ là một chiều. Vị trí địa lý của thành viên mới này đã mở rộng phạm vi địa lý của ASEAN, gia tăng sự hiện diện của khối ở khu vực tiếp giáp Tây Thái Bình Dương và Úc.

Về mặt địa chính trị, Đông Timor cũng mang lại lợi ích cho ASEAN. Tinh thần tuân thủ luật pháp quốc tế và sự ủng hộ kiên định của họ với quyền tự quyết dân tộc củng cố cam kết của ASEAN về các nguyên tắc này.

Nằm dọc các tuyến hàng hải quan trọng của Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương gần phía bắc nước Úc, biển Timor và eo biển Ombai-Wetar - những điểm nghẽn quan trọng với thương mại và an ninh quốc tế - Đông Timor cũng cung cấp cho ASEAN một lối đi cho các luồng xuất khẩu, đặc biệt là nông nghiệp và công nghệ, giúp tăng cường hội nhập của chính ASEAN.

Đông Timor cũng có thể mang lại cho ASEAN nhiều kinh nghiệm đáng kể trong xây dựng hòa bình và hòa giải sau xung đột.

Trả lời phỏng vấn đài Channel News Asia (CNA, Singapore) hồi tháng 9, Tổng thống Ramos-Horta cho biết đất nước ông phải duy trì ổn định và không trở thành gánh nặng cho ASEAN và nói Dili có thể đóng góp kinh nghiệm về xung đột, bao gồm cả các tranh chấp ở Biển Đông.

Ông Ramos-Horta khẳng định: "Nếu trong tương lai, chúng tôi có thể đóng góp vào tăng cường các cơ chế của ASEAN, chẳng hạn như các cơ chế giải quyết xung đột, thì đó là điều then chốt. Ở mỗi quốc gia ASEAN, chúng ta đều đặt nặng vào đối thoại".

Mối liên kết của Đông Timor với cộng đồng các quốc gia nói tiếng Bồ Đào Nha là một điểm khác biệt nữa mà chỉ họ mới có, mang lại tầm với mới cho ngoại giao của ASEAN.

Đây cũng chính là lý do Tổng thống Brazil Lula da Silva gần đây nói tới việc trở thành "thành viên đầy đủ" của ASEAN. Gần đây, Indonesia đã thông báo sẽ giảng dạy tiếng Bồ Đào Nha trong các trường đại học.

Nhìn từ góc độ rộng hơn, Đông Timor gia nhập ASEAN làm nổi bật giá trị của chủ nghĩa đa phương với các nước nhỏ trong bối cảnh thách thức gay gắt hiện tại do cạnh tranh cường quyền. Như Thủ tướng Malaysia Anwar Ibrahim đã nói, việc Đông Timor gia nhập phản ánh "tầm nhìn tập thể của khối về một ASEAN đoàn kết, gắn kết và hướng tới tương lai". ■

Không phải chỉ màu hồng

Sự phụ thuộc thương mại của Đông Timor vào các thị trường ASEAN là rất đáng kể. Theo nghiên cứu của The National Bureau of Asian Research, từ năm 2004-2022, 60,2% hàng nhập khẩu của Đông Timor là từ các thị trường ASEAN. Tuy nhiên, do tương đồng trong cơ cấu hàng hóa, vẫn còn nhiều nghi vấn về việc hội nhập sẽ tạo ra lợi ích thương mại chung như thế nào.

Nghiên cứu của tổ chức Fundasaun Mahein (Đông Timor) vào đầu năm 2023 cho thấy hạn chế then chốt của nước này chính là thiếu hụt bộ máy hành chính và khả năng duy trì phái đoàn thường trực tại các cơ quan ASEAN.

Singapore, thành viên ASEAN theo định hướng kỹ trị và tiêu chuẩn nhất, đã bày tỏ nhiều lo ngại về vấn đề này, trong khi các nước khác, như Thái Lan và Malaysia, ủng hộ về nguyên tắc nhưng nhấn mạnh Đông Timor phải chứng minh được sự sẵn sàng của họ.

Trong ngắn hạn, Đông Timor phải cam kết tuân thủ các quy tắc thành viên, bao gồm đóng phí, duy trì 10 cơ quan đại diện ngoại giao, đăng cai các sự kiện và hội nghị thượng đỉnh, tham dự 1.000 cuộc họp trở lên mỗi năm, và lập ngân sách cho đội ngũ ngoại giao và bộ máy hành chính lớn đi kèm. Áp lực tài khóa trực tiếp lên ngân sách nhà nước sẽ là rất lớn với nền kinh tế nhỏ bé của họ.