Drone và nỗi bất an tập thể của châu Âu

Vào thời chiến tranh lạnh, các đơn vị tiền tuyến châu Âu ghi chép tỉ mỉ từng thay đổi nhỏ nhất của đối phương: quy mô tuần tra, tần suất thử nghiệm hệ thống phòng thủ, số lượng máy bay xuất kích… Mỗi biến động nhỏ đều có thể là tín hiệu leo thang - mỗi bậc tượng trưng cho cấp độ nguy hiểm mới.

Drone "bay lạc"

Thang xung đột ấy nay vẫn còn, nhưng phức tạp và mờ ảo hơn và đáng sợ là ít người còn đủ khả năng kiểm soát toàn bộ. Tháng 9 vừa qua, những chiếc drone của Nga xâm nhập không phận Ba Lan và Romania, còn máy bay tiêm kích từ Matxcơva "bay lạc" vào bầu trời Estonia. 

NATO lập tức phối hợp phản ứng bằng huy động máy bay chiến đấu từ nhiều nước để tiêu diệt hoặc xua đuổi đối phương. Còn tới cuối tháng 10, diễn biến chiến sự ở Donbass có vẻ sắp đi vào một bước ngoặt mới, với những thang xung đột mới.

Dù không chắc chắn ý đồ của Nga là gì, phương Tây đang nhanh chóng tăng cường các biện pháp phòng thủ. Một số nước xem xét lại nguyên tắc về đối phó với các xâm nhập trên không và cách thức xử lý các chiến thuật "vùng xám". 

Các biện pháp này là từ tấn công mạng, phá hoại cơ sở hạ tầng đến những vụ cháy bí ẩn ở nhà ga, kho hàng, hay cắt cáp ngầm ở biển. Ở nhiều thủ đô, các quan chức kỳ cựu đang dạy lớp trẻ về "nghệ thuật leo thang" - rằng đôi khi, việc đe dọa trả đũa mới là cách tốt nhất để ngăn xung đột.

Thời chiến tranh lạnh, cả Liên Xô và Mỹ dù leo thang nhưng vẫn tuân thủ một số nguyên tắc nhất định về chiến tranh. Vấn đề của phương Tây hiện nay là làm sao răn đe một đối thủ rất mạnh, mà vẫn giữ không sa vào ăn miếng trả miếng.

Kiểm soát căng thẳng

Sau khi chiến tranh Ukraine xảy ra, đã có chỉ trích là chính quyền Biden thường chủ động xuống thang trước khi thấy Nga leo thang đe dọa hạt nhân, nhưng một cựu quan chức chính quyền nói ông Biden không hoàn toàn lép vế vậy. 

Tháng 10-2022 khi tình báo Mỹ nhận được thông tin "50/50" rằng Nga có thể sử dụng vũ khí hạt nhân nếu thua nặng ở Ukraine. Đáp trả, ông Biden và các quan chức Mỹ úp mở rằng nếu Nga dùng hạt nhân, lực lượng quân sự Mỹ sẽ tham chiến. 

Năm 2024, khi Nga dùng lính Triều Tiên ở Ukraine, Mỹ ngầm cho phép Kiev sử dụng tên lửa tầm xa ATACMS tấn công lãnh thổ Nga.

Không chỉ Nga, Trung Quốc cũng đang "nắn gân" các đồng minh của Mỹ ở châu Á, đặc biệt là Nhật Bản và Philippines. Trung Quốc cũng tổ chức tập trận ngày càng lớn để bao vây, phong tỏa Đài Loan. 

Chuyên gia Tong Zhao của Quỹ Carnegie nói Bắc Kinh đã nghiên cứu kỹ khái niệm "chiến tranh khống chế". Tuy nhiên, khác với Nga, Trung Quốc không hành động tùy hứng mà "kiên nhẫn, tính toán và có chiến lược dài hơi". 

Ông cũng cho rằng không nên "thổi phồng quá" lo lắng rằng Trung Quốc sẽ lợi dụng việc Nga gây hấn ở châu Âu. Theo ông, nếu Trung Quốc có hành động ở Đài Loan hay Biển Đông thì đó là vì mục tiêu riêng của họ, chứ không "bị ảnh hưởng bởi Nga".

Chuyên gia Thomas Schelling từng định nghĩa chiến lược của giai đoạn bên bờ vực chiến tranh (brinkmanship) là "nghệ thuật ép buộc, hăm dọa và răn đe". Dù viết cách đây nhiều thập kỷ, định nghĩa ấy vẫn thể hiện đúng cách thức tiếp cận của các cường quốc hiện nay.

Với châu Âu, nếu chiến tranh lạnh từng là cuộc đấu của chạy đua vũ trang, tên lửa, hạt nhân thì thách thức mà họ đang đối đầu hiện tại là "nỗi lo sợ tập thể" từ các vụ xâm nhập drone và máy bay. Theo The Guardian, các vụ xâm nhập này gây rất ít tác động thực tế, nhưng tác động tâm lý rất lớn với người dân.

Sợ hãi tập thể

Tại Munich, Đức, 17 chuyến bay bị hủy chỉ vì một vật thể bay không xác định hôm 2-10. Ở Estonia, giám đốc tập đoàn năng lượng Enefit Power, Raine Pajo, xác nhận "22 chuyến bay drone trái phép trong năm nay" quanh các nhà máy điện sát biên giới Nga. Nga phủ nhận mọi liên quan - thậm chí ông Putin còn đùa: "Tôi hứa sẽ không làm thế nữa".

Giới phân tích cho rằng đây là chiến thuật quen thuộc của Matxcơva: "Thăm dò năng lực, thăm dò phản ứng, thăm dò tâm lý". 

Tiến sĩ Beryl Pong, Đại học Cambridge, người nghiên cứu về văn hóa và drone, cho rằng: "Những vụ xâm nhập này không chỉ để do thám, mà là để gieo nỗi sợ - để khiến người dân cảm thấy mình bị theo dõi, bị đe dọa mà không thể phản kháng". 

Bà nhắc lại lời một cậu bé Pakistan 13 tuổi từng sống dưới vùng trời liên tục bị drone Mỹ hoạt động và tấn công: "Con không còn yêu bầu trời xanh nữa. Con chỉ thích bầu trời xám, vì drone không bay khi trời mây".

Drone - theo bà Pong - là vũ khí hoàn hảo của thời đại "chiến tranh vùng xám": không bắn, không nổ, nhưng đủ để khiến xã hội bất an. Tiến sĩ Richard Carter, cộng sự của bà, bổ sung: "Từ khi con người biết dùng máy bay vào chiến tranh, bầu trời không còn là biểu tượng của tự do. Nó trở thành không gian của sự đe dọa tiềm tàng".■