Hà Nội ngập trong sông

Kết thúc trại viết văn học thiếu nhi ở Quảng Ninh, xe ra biển đón chậm hơn cả tiếng đồng hồ vì gió bão mạnh, bác tài không dám chạy nhanh. Đoàn nhà văn về đến Hà Nội trưa 29-9 trong những cơn mưa nối nhau như trút nước. Xe ô tô bật cần gạt nước chế độ tối đa, trước màn kính xe chỉ thấy một màn nước mờ mờ.

Buổi chiều cho đến đêm 29-9 vẫn mưa nhỏ từng đợt rồi ngớt dần. Ai cũng nghĩ bão số 10 đã tan. Sáng sớm ngày 30-9 khu vực quận Thanh Xuân cũ nơi tôi ở thậm chí đột ngột tạnh mưa. Trường tiểu học Nguyễn Trãi cạnh nhà, phụ huynh đưa các cháu tấp nập đến trường. Chợ Khương Trung tranh thủ mua tranh bán cướp, giá thịt nạc vai vẫn 125.000 đồng/kg như lúc bình thường, nhưng rau muống tới 25.000 đồng/bó.

Không ngờ, đó chỉ là khoảng tạm dừng để trời dồn nước cho một cơn mưa lớn. Trước thiên tai trời thường im ắng nham hiểm đến lạ thường. Tôi về đến nhà, trời bắt đầu đổ mưa. Mưa rì rào không giảm cường độ như một vòi nước để chế độ ổn định suốt 3 tiếng đồng hồ.

Đã có trải nghiệm qua các đợt mưa lớn hằng năm, cổng trước và cửa sau nhà tôi đã thiết kế các rãnh trượt để lắp ván vách chống nước tràn vào. Nước đã ngập lưng tấm ván cao 40 cm. Tiếng xe máy để số thấp ào ào cán nước ngoài ngõ. Mưa vẫn đều đều không dứt. Ngoài đường đã có tiếng hò hét các nhà bị nước ngập gọi nhau ứng cứu.

Phụt! Các nắp đậy ống thoát nước trong nhà bung lên. Nước không vào được từ bên ngoài thì phun lên từ hệ thống thoát nước, từ bồn cầu trong nhà. Váng huyền phù đã phân hủy từ bể phốt dâng trào nổi trôi từng đám đen sì. Gián, bọ và cả những con rết từ đâu đó nhoi ra bơi loằng ngoằng, cố sống cố chết bám vào các túi ni lông trôi nổi.

Bất khả kháng. Các đồ dùng điện nhà tôi đã để lên cao rồi. Chiếc máy giặt và máy rửa chén bát đã làm giàn chân đế cao hơn 20 phân mà nước đã dâng lên ngập hết phần đáy. Đầu hàng thiên hà thủy vô điều kiện!

Tôi lội ra cắt điện cầu dao tổng, mở mạng 4G chiếc iPhone theo dõi trang thời tiết Windy. Ở trang này có hình ảnh quét radar các đám mây mưa trong khoảng tức thời.

Trời ơi. Một trục "thần đạo" Bắc - Nam màu cam chỉ lượng mưa tối đa kéo dài thẳng một mạch suốt từ Vinh lên đến Bắc Kạn. Các nhà khí tượng chuyên môn giải thích đó là dải hội tụ mưa giữa áp cao cận nhiệt đới ở phía đông và vùng áp thấp rìa cơn bão số 10 Bualoi, lấy Hà Nội làm trung tâm đối xứng. Dải hội tụ mưa này không di chuyển, đứng im suốt từ 8h sáng tới 15h chiều, làm gì mà "Hà lội" không ngập. Theo số liệu khí tượng khu Thanh Xuân nhà tôi đo được lượng mưa hơn 300 mm trong vài giờ. Khu vực Ô Chợ Dừa có lượng mưa hơn 400 mm.

Theo Công ty Thoát nước Hà Nội, có đến 65 điểm úng ngập được ghi nhận từ trưa 30-9, sau đó con số này nhảy lên 82 điểm khi chiều tối đến, khiến nhiều tuyến phố biến thành sông thực sự. Xe máy chết đứng giữa đường. Người ta gò lưng đẩy xe giữa biển nước, nhọc nhằn như những người kéo thuyền trên sông Volga trong tranh của I. Repin. Thỉnh thoảng lại có người thụt hố sâu biến mất, rồi lại ngoi lên lướt thướt.

Ô tô gầm thấp trôi nổi bất lực trong những vùng nước sâu. Thuyền tôn, thuyền hơi cao su qua lại dặt dìu trên phố Đội Cấn, Tân Mai, Giáp Bát, trên đường nối đại lộ Thăng Long. Nước hồ Gươm, hồ Thuyền Quang, hồ Bảy Mẫu tràn bờ. Những người lạc quan biến nỗi đau thành niềm vui, biến nạn nhân thành ngư phủ, dùng rổ nhựa, thùng rác thay nơm đi úp cá trên phố.

Một anh trai Tây hài hước chèo thuyền kayak vun vút trên đại lộ Phạm Hùng gần khu Keangnam, giơ tấm biển "Thuyền ôm". Đường Hoàng Quốc Việt đoạn ngang Trường đại học Điện Lực, đường Lê Đức Thọ trước SVĐ Mỹ Đình, ngã tư Phan Bội Châu - Lý Thường Kiệt, phố Vương Thừa Vũ, phố Minh Khai, chân cầu Vĩnh Tuy… chìm trong biển nước cả mét.

Đã có lần tôi chia sẻ những nhận xét riêng trên mạng xã hội, rằng nội thành Hà Nội thực chất là một cái giếng khổng lồ. Thành giếng phía bắc là các khu cao ốc Westlake, Sunshine, Sungroup Tây hồ. Thành giếng phía nam là khu cao ốc Mường Thanh - Linh Đàm. Thành phía tây là hệ thống cao ốc trên đường Tố Hữu, Gleximco, Bắc - Nam An Khánh, Vinhomes Gardenia, phía đông là Times City, Sun Grand City, Vinhomes Ocean Park, Ecopark…

Tất nhiên hàng triệu citizen sống trong cái giếng này không phải là những con ếch ngồi trong đáy, nhưng họ xả ra khí nóng từ ống xả ô tô xe máy, từ máy điều hòa không khí, từ các bếp gas, từ các khối bê tông tích nhiệt… Không khí nóng từ trong cái lòng giếng vĩ đại này bốc lên thành một cột đối lưu, đuổi mây mưa giãn ra xung quanh. Vậy nên nhiều khi xem trên mạng thời tiết Windy thấy ngoại thành Hà Nội mưa ngập trời, còn trong nội thành là một khoảng trời quang đãng tròn vo.

Nhưng đợt mưa này là thiên hà thủy, là nước trên trời đổ xuống, nên không sức nào chịu nổi. Dân số nội đô Paris hơn 2 triệu người mà hệ thống cống thoát nước của nó đã như cả một thành phố ngầm. Ai cũng biết điều này khi đọc nhà thờ Đức Bà Paris của Victor Hugo. Hà Nội của chúng ta dân số hiện cả chục triệu người, cao trình đất thấp với hệ thống thoát nước chắp vá nên sau trận mưa lịch sử đã hoàn toàn biến thành một cái giếng vĩ đại.

Nhà tôi trên phố Khương Trung, cách sông Tô Lịch khoảng 200 m nhưng không hiểu sao nước vẫn không thoát kịp ra sông, bị ngập trên 40 cm. Tiền sửa cái máy giặt với máy rửa chén bát mất quãng chục triệu. Máy nào cũng bị thợ sửa báo hỏng bo mạch do ngập nước phải thay thế. Cả thành phố chắc phải có cả triệu cái máy hỏng bo mạch như thế. Nếu trời nắng nóng kéo dài là mùa làm ăn của thợ máy điều hòa không khí thì mùa mưa là mùa làm ăn của đám thợ sửa máy giặt, máy rửa chén bát, sửa ô tô xe máy.

Dĩ nhiên nhà chức trách thành phố không ngồi yên nhìn Hà Nội ngập. Công ty Thoát nước huy động tối đa lực lượng, mở nắp cống, khơi thông dòng chảy, vận hành trạm bơm đầu mối. Cảnh sát giao thông dầm mình điều phối, cứu hộ, đảm bảo ít nhất một số tuyến đường còn đi được cho xe buýt, xe khách qua. Các hồ điều hòa được xả nước theo kế hoạch, nhưng nếu mưa tiếp tục trút xuống như vòi rồng thế này, các "thùng chứa" ấy cũng sớm đầy.

Nếu đổ cho "trời nổi giận", là thiên tai bất khả kháng do biến đổi khí hậu cũng đúng nhưng chưa đủ. Tôi cho rằng còn do Hà Nội không có những đường trục thoát nước đủ lớn và liên kết thành mạng lưới hạ tầng căn bản. Hà Nội ngày nay có thêm rất nhiều đại lộ, rất nhiều phố mới với rất nhiều cao ốc. 

Trong bản quy hoạch kiến trúc những cao ốc kia chắc cũng chỉ nhắm đến việc tận dụng sao cho ra thật nhiều căn hộ để bán, còn quy hoạch thoát nước trong nội bộ khu vực, tống ra được đến đường thoát nước chung một thành phố cũ kỹ với 10 triệu dân sinh đang quá tải là hết trách nhiệm.

Viết đến đây tôi lại liên tưởng đến con tì hưu của nền văn hóa phong kiến phương Bắc, một thứ linh vật phong thủy đầu lân thân gấu vảy rồng tượng trưng cho sự phong túc giàu có, chỉ biết ăn mà không biết thải vì nó không có hậu môn. Tục ngữ dân gian nước ta thì có câu "thứ nhất quận công, thứ nhì ỉa đồng". 

Văn hóa tiểu nông phong kiến chỉ coi trọng cái sự nạp mà không tính đến sự thải, chỉ đồng hóa mà không thèm dị hóa, chỉ biết thu mà chẳng thích chi, hoàn toàn không tính đến quy luật tuần hoàn thì nó sẽ dẫn đến hậu quả như đang thấy. Một thành phố nếu chỉ biết hút dân, hút vốn, hút lợi nhuận mà không chịu mở đường cho dòng nước, cho không khí và cho chính sự sống lưu thông thì sớm muộn gì cũng tắc nghẽn, không chỉ cống rãnh mà cả tư duy.

Hệ thống thoát nước có tới 65 - 82 điểm úng ngập ngoài cái sự yếu công suất, sự lạc hậu… còn do miệng ga thu nước, ga cống, lối thoát nước bị tắc rác, là các túi ni lông, vỏ bao bì, đót thuốc lá… do những kẻ thiếu ý thức văn minh đô thị vô tư xả ra. Đáy cống đáy rãnh thì bị bồi lắng các tầng bụi, cát xây dựng, xà bần các công trình không chịu xử lý, lọc lắng trước khi xả vào hệ thống thoát nước chung. 

Ý thức giữ gìn vệ sinh chung kém cỏi cũng là một nguyên nhân gây ngập úng. Con người đô thị bị ngập trong những hành vi thiếu văn hóa của chính mình, ngập trong một dạng "lũ nội tâm" khó thoát ra hơn cả nước cống nước mưa.

Còn về mặt cơ học, sự bê tông hóa quá mức và thiếu cây xanh khiến đất không còn thở được, nước không thấm kịp, chỉ biết tràn lên mặt đường. Hệ quả là thành phố biến thành một cái hồ khổng lồ: càng phát triển, càng dễ chìm.

Đài Khí tượng thủy văn đã cảnh báo rằng mưa lớn, giông lốc và ngập úng sẽ còn diễn biến phức tạp trong những năm tới. 

Điều đó đồng nghĩa, nếu không có một chiến lược căn cơ, Hà Nội sẽ phải sống chung với ngập lụt lâu dài mà không phải theo nghĩa lãng mạn kiểu "Venice phương Đông".

Hãy làm cho thành phố biết thở. Hãy "nhường đất cho nước": quy hoạch hồ điều hòa, hành lang thoát tràn, không lấp ao hồ chỉ vì vài khu thương mại ngắn hạn. Hãy ứng dụng công nghệ: cảm biến mực nước, hệ thống cảnh báo sớm, bản đồ ngập cập nhật theo giờ để người dân chủ động di chuyển. Hãy bảo trì hạ tầng thoát nước trước mùa mưa: nạo vét, dọn rác, kiểm tra thường xuyên. 

Và quan trọng hơn hết, phải xây dựng văn hóa đô thị mới ngay tại từng tổ dân phố - nơi mỗi người hiểu rằng vứt rác xuống cống hôm nay là bơi giữa rác ngày mai.

Một đô thị văn minh không phải là nơi không bao giờ ngập, mà là nơi biết cách trở lại khô ráo nhanh nhất sau cơn mưa. Hà Nội vẫn có thể làm được điều đó, nếu dám nhìn thẳng vào mình, dám dũng cảm như những công nhân mở nắp cống trong mưa, dám vượt mình như chính những người dân đang cố gắng mỉm cười chèo thuyền giữa phố nước.

Hà Nội có thể ngập trong sông ngắn hạn, nhưng không được phép ngập trong sự trì trệ lâu dài. Đó là nền văn hóa và lòng tự trọng của một đô thị có tuổi ngàn năm.