Heidi Gustafson: Người phụ nữ lưu giữ màu đất

Heidi Gustafson tin rằng ocher, chất liệu nghệ thuật đầu tiên, chứa đựng kiến thức sâu sắc về nguồn gốc và lịch sử của nhân loại. Xưởng nghiên cứu Early Futures do nghệ sĩ và nhà nghiên cứu người Mỹ này thành lập là một bộ sưu tập độc đáo gồm hàng trăm mẫu ocher từ khắp nơi trên thế giới.

Ocher (hay ochre, ocre, ocker…) trong tiếng Việt hay được dịch là đất son. Đây là một loại sắc tố tự nhiên, đã được con người sử dụng hàng thiên niên kỷ. Mỗi giới khoa học lại có một cách gọi và nhận định khác nhau về ocher. 

Các nhà khảo cổ gọi nó là "đất sắt", họ tìm thấy nó trong các bức tranh hang động, các biểu tượng cổ và nhiều hiện vật khác trên khắp thế giới. 

Các nhà khoa học xác định ocher là một phần của nhóm "oxit và hidroxit sắt" trong các loại khoáng sản quặng sắt. Các nhà địa hóa học đánh đồng ocher với tất cả các oxit kim loại (chì, đồng, thủy ngân…).

Riêng các cộng đồng bản địa có sự hiểu biết sâu sắc về ocher, vượt xa những định nghĩa đơn giản. Đối với họ, ocher không chỉ là một sắc tố mà còn là một phần thiêng liêng của tổ tiên, gắn liền với ký ức và các nghi lễ truyền thống. Họ đã bảo tồn kiến thức về ocher qua hàng ngàn năm. Họ tin rằng ocher có nhân tính, có tên gọi và có cả linh hồn.

Hành trình tìm màu của Trái đất

Một căn nhà gỗ khuất trong rừng Washington, dưới chân dãy núi Cascade, là nơi ở và xưởng làm việc của Heidi Gustafson. Nó đã trở thành một thư viện sống động, lưu giữ những sắc màu đầu tiên của nhân loại. 

Khác với các khoa học gia và người bản địa, Gustafson xem ocher là bất kỳ chất liệu tự nhiên nào có thành phần cấu tạo từ sắt và oxy, một định nghĩa mà bà thừa nhận là có phần "ít gò bó" hơn so với giới khoa học.

Trên The New York Times, Gustafson cho biết hành trình của mình với ocher bắt đầu một cách bất ngờ tại một bãi đậu xe ở Oakland. Năm 2014, sau khi hoàn thành chương trình học về điêu khắc và triết học, bà đã có một giấc mơ sống động. 

Vốn tin vào những điềm báo đến từ giấc mơ, bà bắt đầu lên đường. Cuộc tìm kiếm đã dẫn bà đến một mỏ đá bỏ hoang nằm phía sau bãi đỗ xe, nơi bà phát hiện ra chính hòn đá màu đỏ đã "gọi" bà trong giấc mơ.

Bắt đầu thu thập các mẫu sắc tố vào năm 2017, tới nay (2024) bộ sưu tập của bà đã có hơn 900 mẫu từ nhiều địa điểm khác nhau trên khắp thế giới. Gustafson tin rằng bằng cách tập hợp những mẫu ocher này lại, bà có thể tạo ra một cuộc đối thoại giữa chúng. Gustafson coi ocher là "nhịp đập của đất" và xem công việc của mình như một sự kết nối thân mật với hành tinh.

Bà kết hợp giữa nghiên cứu nghệ thuật và nghiên cứu khoa học. Bà tôn trọng sự đa dạng của tri thức và tìm kiếm tư liệu từ nhiều khía cạnh của cuộc sống, dù là những cuộc trò chuyện bình thường hay sự hợp tác nghiêm túc. Bà đặc biệt chú trọng đến yếu tố tâm linh và nội tâm, cũng như từ các dạng sống phi con người như các con sông, các loài vi khuẩn và các cơn bão.

Trèo đèo lội suối, đến những nơi trông như "đống rác" nhưng lại ẩn giấu nhiều sắc tố quý giá. Dòng nước là một trong những yếu tố quan trọng nhất dẫn đến nơi có ocher nên Gustafson thường hay đến các khu vực ven biển, lòng sông, mương thoát nước, đầm lầy, nhà máy xử lý nước thải…

Theo chia sẻ của bà trong các bài phỏng vấn với trang My Modern Met và tạp chí nghệ thuật trực tuyến Colossal, ocher có thể tạo ra vô vàn màu sắc, từ đỏ, vàng, nâu đất quen thuộc cho đến những màu sắc bất ngờ như tím, xanh lam và xanh lá cây.

Sự đa dạng này bắt nguồn từ thành phần hóa học của ocher, chủ yếu là sắt và oxy, nhưng tỉ lệ của các nguyên tố này có thể khác nhau rất nhiều, tạo ra những màu sắc đa dạng.

Quá trình hình thành ocher cũng đóng vai trò quan trọng. Ocher được hình thành qua nhiều quá trình khác nhau như hoạt động của núi lửa, vi khuẩn, quá trình oxy hóa (gỉ sét) hay phong hóa, mỗi quá trình này sẽ tạo ra những loại ocher có màu sắc và đặc tính khác nhau.

Môi trường nơi tìm thấy ocher cũng ảnh hưởng đến màu sắc của nó. Ocher từ sông, sa mạc hay hang động sẽ có những đặc điểm riêng biệt.

Màu đỏ mang lại cảm giác "mạnh mẽ hoặc tràn đầy năng lượng" thường được tạo ra từ dung nham núi lửa cổ đại 500 triệu năm tuổi. Màu vàng mang lại cảm giác "hớn hở" có thể là ocher được tạo ra bởi ánh sáng mùa xuân tương tác với vi khuẩn để tạo ra sắt hydroxide mới. Màu xanh lam mang lại cảm giác "u buồn hoặc tâm linh" có thể được tạo ra từ vivianite (sắt phosphate) hình thành trong cơ thể chết.

Mỗi sắc tố tự nhiên chứa đựng một huyền thoại địa chất, kể những câu chuyện sâu sắc về thời gian và không gian. Gustafson thích tưởng tượng và cảm nhận một mẩu đá đã phơi mình như thế nào trước nhiệt độ, sự đóng băng, nước, bão, những câu chuyện thần thoại, động đất, hạn hán, giẫm đạp, bạo lực và sự ngạo mạn của con người. Theo cách trên, màu sắc trở thành ngôn ngữ của các vị thần, nhất là các vị thần thời tiết.

Đất, máu, và sắc màu kể chuyện

Gustafson chỉ ra rằng ocher đã giúp con người ngày nay hiểu rõ hơn về tổ tiên của chúng ta. Bà kể về câu chuyện đảo Hormuz của Iran có một loại đất đỏ thẫm hơn 500 triệu năm tuổi, được gọi là quặng supergene. Người dân ở đây xem hòn đảo này không chỉ là nơi họ sinh ra mà còn là một phần máu thịt của họ. 

Ở một nơi xa xôi, các học giả phương Tây cho rằng hòn đảo đỏ này có thể là nguồn gốc lịch sử của Vườn Địa Đàng. Ngôn ngữ Semite cổ diễn tả con người đầu tiên, 'dm hay Adam, đến từ adama, nghĩa mặt đất hoặc đất, thường được dịch rộng hơn là nhân loại, hoặc là đất đỏ, đất sét, cục đất đỏ, hoặc đơn giản là ocher đỏ.

Màu đỏ của đất đến từ chất hematite, một loại oxit sắt được gọi là "đá chảy máu". Từ "con người" (homo) bắt nguồn từ "humus," nghĩa là "đất sống". Con người chính là đất chảy máu.

Có một mối liên kết đáng kinh ngạc giữa Trái đất, các loại ocher và sự tiến hóa của loài người. Hành tinh chúng ta có đến 77% khối lượng là nguyên tố sắt, oxy và silic, có mối quan hệ cốt yếu với các loại ocher, cũng giàu sắt và oxy. 

Chúng ta thở, di chuyển, nói chuyện, suy nghĩ - nói cách khác, để "sống" - chúng ta cần máu lưu thông và nhiệm vụ chính của máu là kết hợp oxy với sắt trong hồng cầu và vận chuyển nó đi khắp cơ thể. Đó giống như tình yêu của Trái đất đang chảy trong huyết mạch con người.

Hơn nữa, sự phát triển của não bộ và khả năng nhận thức của chúng ta dường như song song với việc sử dụng ocher ngày càng tăng trong quá khứ. Cách chúng ta suy nghĩ và tưởng tượng được hình thành bởi khả năng biến đá thành màu vẽ và sau đó thành các hình thức biểu đạt sáng tạo khác nhau. Đây là minh chứng cho thấy Trái đất và tài nguyên của nó đã có ảnh hưởng sâu sắc lên lịch sử loài người.

Liệu mối quan hệ giữa con người và ocher có ảnh hưởng đến cuộc khủng hoảng khí hậu hiện nay không? Trong phỏng vấn với Colossal, Gustafson cho rằng việc con người không tôn trọng và khai thác ocher một cách bừa bãi có thể là một trong những nguyên nhân.

Bà dẫn chứng rằng thép được sử dụng để sản xuất rất nhiều công cụ và cơ sở hạ tầng hiện đại, từ đường sắt, nhà máy đến các công cụ công nghiệp khác. Thép cho phép con người xây dựng các thành phố, kết nối các vùng miền và phát triển công nghiệp, nhưng đồng thời cũng tạo ra các công cụ để kiểm soát và thống trị.

Trong khi đó, ocher là một loại oxit sắt tự nhiên, và thép được sản xuất từ chính loại oxit sắt này. Quá trình sản xuất thép đòi hỏi phải đốt cháy ocher, và cũng đốt hết oxy, để lấy sắt nguyên chất. Điều này giống như tách sinh khí khỏi ocher, đồng thời giải phóng lượng lớn carbon dioxide vào khí quyển, gây ra hiệu ứng nhà kính và làm nhiệt độ Trái đất tăng lên.

Gustafson cũng nhận thấy rằng nhiều nền văn hóa, đặc biệt là các cộng đồng bản địa, rất tôn trọng và thậm chí kính sợ những nơi có ocher. Họ coi đây là những nơi linh thiêng và không thể tùy tiện xâm phạm. Tuy nhiên, các nền văn hóa thuộc địa đã vi phạm những quy tắc này, gây ra những hậu quả nghiêm trọng.

Bà nhớ lại việc đứng trong một mỏ đá bỏ hoang, không lâu sau khi dự án của mình bắt đầu, và nhìn ra khu thương mại lấp lánh ánh đèn của San Francisco. "Khi bạn suy nghĩ về nó theo thang thời gian địa chất, những gì khoáng chất thực sự dạy là nhìn con người như một loại khoáng chất bề mặt - bà nói - Chúng ta đang tương tác, chuyển hóa, tiêu hóa và tạo ra một màu bạc trên bề mặt Trái đất".

Trở về quá khứ với Book of Earth

Chúng ta có thể khám phá công trình một đời của Heidi Gustafson trong Book of Earth (tạm dịch: Sách của đất) phát hành năm 2023. Đây không chỉ là một cuốn sách về màu vẽ mà còn là một cuộc hành trình khám phá mối liên hệ giữa con người và tự nhiên.

Trong một bài điểm sách, tác giả Jason Logan gọi Book of Earth là "Prayers and Pills" (nôm na là chữa lành cho tâm hồn lẫn thể xác), cung cấp "loại thông tin về sự sống trong cái chết và cái chết trong sự sống cho thời đại của chúng ta". Cuốn sách sẽ khiến người đọc ngạc nhiên và trân trọng hơn những màu sắc tự nhiên xung quanh mình.

Trước đây, các nghệ sĩ phải tự mình mày mò, tìm kiếm và chế tạo màu vẽ từ thiên nhiên. Nhưng ngày nay, chỉ cần bước vào một cửa hàng mỹ thuật, họ đã có thể tìm thấy mọi loại màu sắc mình muốn. Tuy nhiên, Book of Earth của Heidi Gustafson lại đưa chúng ta ngược dòng thời gian quay về quá khứ.

Với hơn 600 sắc tố tự nhiên quý hiếm được tìm thấy tính tới thời điểm xuất bản sách, Gustafson không chỉ chia sẻ kiến thức khoa học mà còn dẫn dắt độc giả vào một chuyến phiêu lưu đầy màu sắc và đầy cảm xúc. 

Với bố cục đầy mộng mơ, những bức ảnh và mẫu vật sống động, cuốn sách giúp chúng ta hiểu rõ hơn về sự đa dạng và vẻ đẹp của các loại ocher, từ sắt sinh học (biogenic iron) đến hematit, goethite, limonit…

Book of Earth chắc chắn sẽ làm say đắm lòng người đọc, đặc biệt là những ai yêu thích nghệ thuật, khoa học và tự nhiên. Đây không chỉ là một cuốn sách mỹ thuật, nó còn là một cuốn bách khoa toàn thư về các sắc tố tự nhiên, một cuốn nhật ký về hành trình sáng tạo của một nghệ sĩ.

Gustafson nhấn mạnh rằng màu sắc không chỉ là màu sắc, mà còn là sự kết nối sâu sắc giữa chúng ta với tự nhiên và văn hóa. Thay vì chỉ sử dụng các chất liệu công nghiệp, chúng ta có thể tìm kiếm và sử dụng những gì có sẵn xung quanh để tạo ra những tác phẩm nghệ thuật độc đáo.

Trong quá trình sáng tạo, bà luôn tự hỏi: "Làm thế nào để chất liệu của tôi tạo ra sự đồng cảm và gắn bó với Trái đất?", "Chúng có thể tái tạo kết nối sinh thái không?", "Có những chất liệu nào xung quanh tôi có thể tận dụng?".

Bà cũng nhấn mạnh rằng các công thức và ví dụ mà mình cung cấp chỉ là điểm khởi đầu, khuyến khích bạn đọc điều chỉnh phù hợp với nhu cầu sáng tạo, văn hóa và truyền thống của riêng mình và cũng có thể cần tới một người thầy có kiến thức về địa phương hướng dẫn. Điều này rất quan trọng vì màu ocher khác nhau tùy thuộc vào vị trí tìm thấy chúng và điều kiện môi trường có thể rất khác nhau từ nơi này sang nơi khác.

Gustafson vẫn tiếp tục tập hợp các mẫu ocher và để chúng "trò chuyện" với bà. Bất kỳ ai cũng có thể tham gia bằng cách đóng góp các chất liệu bản địa, chia sẻ câu chuyện về ocher cũng như sắc tố hoặc theo dõi công việc của bà trên mạng xã hội. Bà hoan nghênh mọi sự hợp tác và quyên góp để hỗ trợ các nghiên cứu và dự án của mình.

Heidi Gustafson tìm thấy sự bình yên trong việc tìm kiếm và làm việc với ocher. "Nó lớn hơn tôi, già hơn tôi và có một tương lai vượt xa tôi" - bà nói. Khi biến đổi khí hậu leo thang, công việc của bà với ocher mang lại cảm giác được đặt chân xuống mặt đất để có một cái nhìn bao quát, nhắc nhở chúng ta về vị trí của mình trong bức tranh lớn hơn của sự sống.