Indonesia: Sách sử và quan điểm của nhà nước

TTCT - Kế hoạch của Chính phủ Indonesia về việc phát hành bộ sách lịch sử "chính thức" mới cho đảo quốc này đã gặp nhiều chỉ trích từ giới học giả và các nhóm nhân quyền.

Bản thảo cuốn sách hiện chỉ có hai trong 17 vụ vi phạm lớn về nhân quyền từng được Ủy ban Quốc gia về nhân quyền nước này ghi nhận. Một số sự kiện bị loại ra gồm cả những việc có liên quan tới Tổng thống đương nhiệm Prabowo Subianto.

Sử gia có tiếng Asvi Warman Adam từ Cơ quan Nghiên cứu và Sáng tạo quốc gia chỉ trích việc loại các vụ việc này, nói đây là sự bóp méo lịch sử.

"Đây là sự lặp lại của Trật tự mới (thời kỳ đầu ông Suharto nắm quyền năm 1967): lịch sử viết lại nhằm tô hồng các thành tích của Tổng thống Suharto trong khi làm giảm vai trò Tổng thống Sukarno", ông Adam nói trong phiên điều trần hồi tháng 5 ở Quốc hội.

Giai đoạn cầm quyền của ông Suharto (1967-1998) được ghi nhận là giai đoạn độc tài và tham nhũng nghiêm trọng ở đất nước lớn nhất Đông Nam Á.

Tô hồng lịch sử thời cha vợ nắm quyền

Theo Nikkei Asia, từ khi nhậm chức tổng thống hồi tháng 10-2024, ông Prabowo, từng là con rể ông Suharto, đã công khai tìm cách tô hồng thời kỳ của cha vợ.

Ông Adam nói bản thảo hiện chú trọng quá nhiều tới các thành tựu phát triển của Suharto trong khi các dấu mốc quan trọng như Hội nghị Bandung 1955 bị loại bỏ. "Các sự kiện trước Trật tự mới bị gạt ra nhiều", ông Adam nói.

Nghị sĩ Lalu Hadrian Irfani của Đảng Đất nước thức tỉnh (PKB) chất vấn liệu bộ sách có động cơ chính trị do liên quan tới quá khứ quân sự của ông Prabowo hay không. "Cần xác định rõ xem có lệnh của ông Prabowo lồng thông điệp quân sự vào giáo dục hay không", ông nói.

Bonnie Triyana, nhà sử học và nghị sĩ của Đảng Dân chủ đấu tranh (PDI-P), cũng bày tỏ lo ngại sẽ có hậu quả lâu dài với các bộ sách bị chi phối bởi chính trị: "Các thông điệp của chính phủ dần sẽ định hình các sách vở trong trường. Các bài học lịch sử chúng ta đã thiếu các phản biện quan trọng với các bạo lực chính trị. Tránh chủ đề này sẽ dẫn tới sự chối bỏ kéo dài".

Trong phiên điều trần, Bộ Văn hóa nước này vẫn bảo vệ bộ sách, nói đây là nỗ lực xây dựng lại hình ảnh đất nước, định hướng chính trị và ký ức chung.

"Việc dựng lại quá khứ là cần thiết vì nó giúp xây dựng hình ảnh đất nước là quốc gia chủ quyền", Bộ trưởng Văn hóa Fadli Zon nói, đồng thời chỉ ra việc thế hệ trẻ vẫn có cái nhìn méo mó về lịch sử quốc gia.

Theo ông Fadli, dự án này có sự tham gia của 113 nhà sử học, khảo cổ học từ 34 đại học và viện nghiên cứu.

"Dự án dựng lại lịch sử này là tổng hợp các thông điệp sẽ định hình lại hình ảnh đất nước, tập trung vào góc nhìn trung tâm là Indonesia như một quốc gia độc lập", ông nói. Dù vậy, ông không giải thích rõ được nguồn gốc của dự án hay đưa ra lý lẽ cho việc loại ra các sự kiện.

Cáo buộc chính phủ tìm cách viết lại lịch sử càng được chú ý khi ông Fadli thường xuyên đưa ra nghi vấn về các vụ bạo lực tình dục giai đoạn bạo loạn 1998 dẫn tới sự sụp đổ của chính quyền Suharto.

"Cái gì đã thật sự diễn ra? Chúng ta không thật sự biết khi không có các bằng chứng rõ ràng. Ai nói là có cưỡng hiếp diện rộng? Tất cả là nghe nói và những tin đồn vậy không giải quyết được điều gì", ông nói trên podcast với IDN Times hồi tháng 5.

Quan điểm giật lùi

Giáo sư sử học Sulistyowati Irianto của Đại học Indonesia chỉ trích phát ngôn này của ông Fadli, nói các bác bỏ vậy sẽ dẫn tới chỉ trích từ cộng đồng quốc tế. "Những bác bỏ vậy đặt Indonesia vào vị trí thụt lùi tệ hại, đặc biệt khi cộng đồng quốc tế ngày càng thống nhất trong đề cao quyền con người và quyền của phụ nữ", bà nói.

Bà chỉ ra bạo lực tình dục nhắm chủ yếu vào phụ nữ gốc Hoa trong giai đoạn bạo loạn đã được một loạt nghiên cứu ghi nhận, bao gồm cả một báo cáo Liên hợp quốc năm 1999.

Chính phủ Indonesia khoảng một tuần trước ngày công bố sách đã quyết định lùi dự án thêm ba tháng. Trong khi đó, những người chỉ trích vẫn kêu gọi hủy bỏ hoàn toàn dự án sách.

Dự án sách 10 tập giờ dự kiến được công bố hôm 10-11, trùng với ngày lễ tưởng nhớ các anh hùng của Indonesia. Đó là ngày tưởng nhớ trận chiến Surabaya năm 1945 giữa lực lượng quốc gia chủ nghĩa với lực lượng thực dân Anh.

Dự án sách hiện bị giới sử học và các chuyên gia nhân quyền chỉ trích vì "tẩy trắng quá khứ" và bỏ qua các vi phạm nhân quyền nghiêm trọng. Bộ sách theo kế hoạch sẽ là căn cứ lịch sử cho giáo dục tất cả các cấp ở nước này.

"Kế hoạch vẫn là công bố sách trong năm nay… đây là một phần trong các sự kiện chào mừng 80 năm độc lập của Indonesia", Bộ trưởng Văn hóa Fadli nói với Jakarta Post. Ông nói việc lùi lịch công bố sẽ cho thêm thời gian để "hoàn thiện bản thảo" với hai ba vòng thảo luận công khai nữa trước khi xuất bản.

Theo ông Fadli, các thảo luận này được trao đổi mở ở bốn đại học: Đại học Indonesia ở Jakarta, Đại học bang Padang ở Tây Sumatra, Đại học Lambung Mangkurat ở Kalimantan và Đại học bang Makassar ở Sulawesi. "Chúng tôi sẽ tiếp tục các trao đổi này với các sử gia và những người đam mê sử", Tempo trích lời ông.

Theo Jakarta Post, các thảo luận này vẫn tiếp tục hồi cuối tháng 7 và ông bộ trưởng nói đã ghi nhận "nhiều gợi ý thú vị" cho bộ sách. Tháng trước, ông cũng bác các cáo buộc là bộ sách đang bị làm vội.

"Nếu mọi người nói bộ sách bị làm vội, tôi nghĩ điều đó không đúng. Những người có liên quan đều là các chuyên gia trong lĩnh vực này nên mốc thời gian này là hợp lý - ông nói về mốc ra sách tháng 8 - Nếu chúng ta không viết sử của chính chúng ta, những người trẻ có thể biết nhiều về lịch sử Mỹ hoặc châu Âu nhiều hơn sử Indonesia".

Trong số những người kêu gọi chính quyền không nên vội vàng với dự án sách này có Chủ tịch Hạ viện Puan Maharani - con gái cựu tổng thống Megawati Soekarnoputri, và cháu ngoại tổng thống bị lật đổ Sukarno. "Không nên vội vã, hãy cùng kiểm chứng lại các chi tiết lịch sử", bà Puan nói ở Quốc hội hôm 3-7.

Bộ sách 10 tập sẽ bao gồm tất cả dữ liệu từ những kết quả khảo cổ mới nhất về văn minh giai đoạn đầu cho tới hết nhiệm kỳ 2 của Tổng thống Joko Widodo vào tháng 10 năm ngoái.

Lịch sử cần bắt nguồn từ "sự khiêm tốn"

Các nhóm nhân quyền muốn một bộ sách lịch sử quy mô như vậy, ở một nước dân chủ thực thụ như Indonesia, cần nhìn thẳng vào quá khứ, kể cả những bất công, đàn áp hay hà khắc.

"Lịch sử cần có gốc từ sự khiêm tốn, sẵn sàng thừa nhận những sai lầm, ghi nhận những người bị tổn hại, từ các cuộc thảm sát 1965-66 ở Đông Timor và Papua", theo giám đốc Usman Hamid của Tổ chức Ân xá Indonesia. Ước tính có hơn 1 triệu người bị sát hại trong giai đoạn bạo lực sau cuộc đảo chính năm 1965 dẫn tới việc ông Suharto lên nắm quyền.

Hiện vẫn có những kêu gọi xóa bỏ dự án này, với nhiều nhà hoạt động xã hội nói dự án là ý đồ của chính phủ nhằm "xuyên tạc lịch sử".

"Chúng tôi giữ quan điểm chống dự án, không chỉ vì nó thiếu minh bạch mà bởi ý đồ xuyên tạc lịch sử, đặc biệt là những phần mà chính quyền hiện tại không muốn chấp nhận", theo Dimas Bagus Arya, điều phối viên Ủy ban Người mất tích và nạn nhân bạo lực ở Indonesia, nói với Jakarta Post.

Ông Prabowo, cựu tướng quân đội, bị cáo buộc tổ chức bắt cóc và khiến 22 nhà hoạt động chống ông Suharto "biến mất" giai đoạn 1997-1998. Trong cuộc phỏng vấn với Al Jazeera hồi năm 2014, Prabowo thừa nhận ông có hỗ trợ việc bắt giữ này trong giai đoạn cuối của Suharto. Ông nói mình tuân theo mệnh lệnh và các vụ bắt cóc khi đó là hợp pháp.

Ông bị quân đội sa thải tháng 8-1998 sau khi chứng cứ cho thấy ông là người ra lệnh tiến hành các vụ bắt cóc. Báo cáo giải mật năm 2018 của Cơ quan An ninh Mỹ NSA nói ông Prabowo còn có liên quan tới các chiến dịch quân sự ở Đông Timor thời kỳ Indonesia chiếm giữ vùng đất này. Đông Timor giành được độc lập năm 2002. ■

Chính quyền không thể độc quyền lịch sử

Marzuki Darusman, chuyên gia nhân quyền và là cựu tổng chưởng lý, cũng bày tỏ lo ngại về dự án sách. "Quan điểm rằng chính quyền nắm quyền độc tôn viết lịch sử là ảo tưởng", ông nói.

Triyana từ Đảng PDI-P chỉ trích việc coi phát hành sách lần này như "lịch sử chính thức", đặc biệt khi ban đầu tính công bố sách vào 80 năm độc lập của Indonesia hôm 17-8 - kế hoạch này đã bị lùi lại vì các phản đối.

"Coi bộ sách là chính thức hàm ý các diễn giải khác là phi pháp, thậm chí có tính chất nhằm lật đổ chính quyền", theo bà Triyana, bà nói nó giống các hành động đàn áp thời Trật tự mới nhằm biện hộ cho bạo lực của chính quyền.

Nhà sử học Imam Aziz của tổ chức Hồi giáo Nahdlatul Ulama (NU) thì chỉ trích việc dành ngân sách nhiều cho dự án mà theo ông có mục tiêu không thực tế về một phiên bản lịch sử "chính thức".

Ông Aziz kêu gọi chính quyền dành nguồn tiền cho các nghiên cứu độc lập thể hiện lịch sử đa dạng của Indonesia. "Hãy để các cộng đồng quyết định sự kiện nào quan trọng đối với dân tộc của họ như một phần để họ tự nhớ quá khứ của mình", ông nói.