Khi dân đồng bằng làm "túi cá"

Phóng to

Thả lục bình, trồng rau muống... để cá tôm sinh sôi dưới con kênh nhỏ ở khu du lịch Mekong - Đồng Phú - Ảnh: Đặng Thành Công

“Mấy chục năm mới thấy cảnh cá tôm nổi đen đặc như ngày xưa” - ông Nguyễn Văn Sang, 65 tuổi, ngụ xã An Hiệp, huyện Châu Thành, Đồng Tháp, buột miệng khi chèo xuồng trên một con kênh. Nhiều người lần đầu thấy cá tôm bơi trắng tưởng là cá nuôi trong ao hồ cho dân du lịch câu nên không chú ý. Chừng khi biết đó là cá tự nhiên từ sông rạch bơi vào, họ không khỏi ngỡ ngàng.

Từ một sự tình cờ

“Túi cá” trên nằm giữa sông Tiền do khu du lịch Mekong - Đồng Phú (ấp Phú Thuận 1, xã Đồng Phú, huyện Long Hồ, Vĩnh Long) quản lý. Cách đây sáu năm khi xây khu đất cồn thành khu du lịch, đào ao nuôi cá tra, ban quản lý đã xẻ con kênh dài 2km vắt ngang các ao nuôi để xả nước thải. Không ngờ dư lượng thức ăn thừa trong nước thải đã dẫn dụ cá tự nhiên bơi vào rạch. Ban đầu cá tra sông, cá trốt, cá sát, cá lòng tong bơi vào, sau đó cá lăng, cá hú, cá linh, cá lóc... cũng lần mò tới.

Ngạc nhiên trước cảnh cá tôm nhiều quá, ban quản lý khu du lịch đã cho thả lục bình, trồng rau muống, chất chà... để cá trú ẩn sinh sôi, đồng thời nghiêm cấm ngư dân, nhân công đánh bắt cá trong rạch dưới bất cứ hình thức nào. Họ cho phép du khách câu cá như một hình thức giải trí. Anh Nguyễn Văn Nhân, ngụ ở TP.HCM, thường tới đây du lịch câu cá nói: “Lúc rạng sáng cá nổi nhiều lắm, lên ngớp nhìn thấy mê, thảy câu dính lia lịa. Có hôm mấy ông bạn của tôi câu dính cá vồ, cá hú nặng trên 1kg”.

Cá nhiều vô số nên nhiều câu chuyện kể giống như nói... xạo. Đó là khi du khách đi câu thấy một con cá hú to dềnh dàng mắc kẹt trong đám rau muống. Hay như ngồi câu bất chợt thấy nhô lên cái đầu tôm càng xanh với đôi càng to như cặp đũa kẹp lấy đám rau muống. Hoặc cảnh cá lóc, cá hú hung hãn rượt cá nhỏ táp nghe bập bập lao xao mặt nước, bầy cá linh già con to như ngón chân cái lội ngang dọc...

Cách đây sáu tháng, ban quản lý khu du lịch đã kéo lưới một phần trên con rạch để khảo nghiệm, qua đó ghi nhận có hàng chục loài cá đặc hữu trên sông Tiền, sông Hậu. Ông Nguyễn Quốc Việt, phó tổng giám đốc khu du lịch, cho biết khu du lịch sẽ cố gắng bảo tồn “túi cá” này, duy trì cho các loài cá sinh sôi phát triển tự nhiên.

Phóng to

Mai này trong lũ có còn cá linh? - Ảnh: Đặng Thành Công

Ở đâu có nước, ở đó có cá

Khi nghe chuyện “túi cá” ở xã Đồng Phú, tiến sĩ Nguyễn Hữu Chiếm, phó khoa môi trường và tài nguyên thiên nhiên Trường ĐH Cần Thơ, rất ngạc nhiên. Theo ông, đây là “túi cá” tự phát nhưng rất hiếm hoi trong thời buổi cá đồng, cá sông cạn kiệt và nên khai thác có chừng mực vì nếu không khai thác, cá sinh sôi nhanh có thể phá vỡ cân bằng. Số lượng cá hao hụt do câu không đáng kể, nhưng tuyệt đối không cho dùng xung điện, kéo lưới, kéo chài... gây kinh động hay hủy diệt cá.

Tiến sĩ Chiếm khẳng định tái tạo tôm cá như thời hàng chục năm về trước là chuyện không khó, bởi đơn giản chỗ nào có nước là có cá. Ông dẫn chứng năm 2001, Trường ĐH Cần Thơ xây thành công “túi cá” đồng bằng từ nguồn tài trợ quốc tế. Các nhà khoa học đã chọn con rạch Ngã Ngay dài hơn 2km ở ấp Lợi Dũ B, phường An Bình, quận Ninh Kiều làm nơi dẫn dụ cá tự nhiên về sống. Họ chất nhiều đống chà, trồng rau muống, lục bình... cho cá có chỗ trú ẩn và săn mồi.

Dự án triển khai, người dân cười mấy nhà khoa học làm chuyện tào lao: làm sao tái sinh được nguồn tôm cá trong con rạch mà đến con ốc, con cua không còn? Hơn sáu tháng trôi qua, điều kỳ lạ xảy ra: cá linh, cá hú, cá sát, cá lăng, cá lóc, cá bống, tôm tép... nhung nhúc. Cá quần tụ kéo theo các loài cộng sinh như rắn, rùa, cua đồng... xuất hiện.

Để được như thế, tiến sĩ Chiếm cho rằng phải kết hợp chặt chẽ từ nhà khoa học, cán bộ cho đến người dân. Các nhà khoa học cùng chính quyền địa phương phổ biến hương ước cấm bắt cá trong “túi cá”, như không được đánh bắt cá con, cá bố mẹ, không dùng xung điện đánh bắt cá, mùa nào được phép đánh bắt, lưới kích cỡ thế nào để không gây hại đến nguồn thủy sản tương lai, người dân bảo vệ “túi cá” hưởng đặc lợi gì từ cá... Một luật định áp dụng có tính răn đe như dân trong rạch lén bắt cá bị phát hiện phạt gấp 10 lần số cá bắt được, nếu là người dân nơi khác thì bị phạt gấp 20 lần.

Giáo dục cộng đồng bảo vệ tài nguyên

Tiến sĩ Chiếm cho biết đang làm đề tài cấp bộ đề xuất Bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn hỗ trợ xây hàng chục “túi cá” ở miền Tây. Chuyện lo xa này chẳng rỗi hơi chút nào, bởi cá mùa lũ sau này ngày càng thấp, thậm chí có những năm không lũ khiến lượng cá đồng, cá sông lưa thưa, ảnh hưởng sinh kế dân nghèo.

Theo ông, khu vực ĐBSCL với hệ thống sông ngòi, kênh mương chằng chịt là nơi lý tưởng xây dựng các “túi cá” với chi phí không cao, vừa khôi phục nguồn cá tự nhiên vừa thu lợi kinh tế dài lâu. Sâu xa hơn, chuyện xây “túi cá” còn giáo dục về tầm quan trọng của bảo vệ tài nguyên thiên nhiên và nguồn sống của người dân, không để họ đánh bắt bừa bãi, hủy diệt cả cá lớn lẫn cá bé.

Ông Chiếm nói các nhà khoa học không phản đối lúa vụ ba, nhưng cũng nên so sánh nguồn lợi giữa tôm cá và cây lúa. Hiện nay ai cũng biết một ký cá đồng, cá sông từ vài chục đến vài trăm ngàn đồng, trong khi giá lúa chưa tới 10.000 đồng/kg. Ngày xưa trong các cánh đồng ngập lũ, cá tôm sinh sôi tự nhiên cho người dân đánh bắt, dân nghèo nhờ đó không lo đói. Trong khi đó trồng lúa ngay mùa này, nhà nông tốn công chăm sóc, tiền phân bón, chưa kể dịch bệnh, rầy nâu, chuột đồng phá hoại... Tiến sĩ Chiếm lặp lại: “Ở đâu có nước ở đó có cá, vấn đề là Nhà nước có xem trọng tái tạo nguồn cá tôm tự nhiên hay không”.

Cùng ý kiến này, tiến sĩ Dương Văn Ni, giám đốc Trung tâm Hòa An, Trường ĐH Cần Thơ, cho rằng phải cân nhắc giảm đất lúa để đào ao đìa, đào lung giữa đồng vừa trữ nước ngọt tưới lúa, vừa là nơi cho tôm cá sinh sôi tự nhiên, không cần tốn kém thức ăn.

Theo tiến sĩ Ni, các ao, lung này giáo dục người dân hiểu rõ tầm quan trọng tình làng nghĩa xóm, đoàn kết xây dựng phát triển nông thôn. Việc khôi phục nguồn cá đồng tự nhiên kéo theo thay đổi kinh tế ở các vùng sâu vùng xa, đồng thời vào mùa khô hạn nhà nông không chạy quay quắt tìm nước tưới, Nhà nước cũng bớt hao tốn kinh phí đào ao xẻ mương dẫn nước.

Một tin vui được tiến sĩ Chiếm chia sẻ: mới đây Nhật đã nhận tài trợ Trường ĐH Cần Thơ chương trình xây “túi cá” ở An Giang. Theo đó trường sẽ thuê vài lô đất ở huyện Châu Phú, đào ao, xẻ kênh dụ cá tự nhiên về sống, xung quanh trồng lúa, các loại hoa màu, cây ăn trái... Nếu kết quả khả quan, trường sẽ triển khai mô hình cho người dân làm theo.