Khuyết tật nhận thức ở người trẻ: Những biểu hiện đầu tiên của 'brain rot'

Tháng 12-2024, cụm từ "brain rot" (thối não) hay "rối loạn não bộ" được Oxford University Press, đơn vị xuất bản Từ điển tiếng Anh Oxford chọn là Từ của năm. 

Từ "thối não" đến khuyết tật nhận thức

Brain rot mô tả sự suy giảm về mặt tinh thần hoặc trí tuệ do người dùng "tiêu thụ" quá nhiều nội dung trực tuyến tầm thường, thiếu thử thách. Các triệu chứng gồm dành hàng giờ trên màn hình; lo lắng khi không ở gần các thiết bị di động; giảm khả năng chú ý, tập trung đến các hoạt động khác, thậm chí là ghi nhớ những điều đơn giản nhất.

Mặc dù chứng "rối loạn não bộ" không phải là chẩn đoán y khoa được công nhận chính thức, nhưng chúng có thật và đang tác động mạnh mẽ đến người trẻ, đặc biệt là thế hệ Z (sinh năm 1997-2009) và thế hệ Alpha (sinh sau năm 2010).

Đây là một trong những nguyên nhân gây ra khuyết tật nhận thức (cognitive disability). Theo định nghĩa của Hệ thống Giám sát yếu tố nguy cơ hành vi Mỹ, khuyết tật nhận thức bao gồm những khó khăn nghiêm trọng trong việc tập trung, ghi nhớ hoặc ra quyết định do tình trạng thể chất, tinh thần hoặc cảm xúc.

Khuyết tật nhận thức có thể là tạm thời hoặc vĩnh viễn, gây nhiều hệ quả nghiêm trọng như giảm năng suất lao động, căng thẳng tâm lý cho người bệnh; tăng gánh nặng chi phí y tế và chăm sóc sức khỏe; tăng nguy cơ mắc các bệnh lý về tim mạch, trầm cảm, sa sút trí tuệ…

Tình trạng này đang được tự báo cáo phổ biến nhất ở người trưởng thành tại Mỹ trong nhiều năm qua. Do đó cần có nghiên cứu quy mô lớn, dài hạn để tìm nguyên nhân và có biện pháp khắc phục.

Người trẻ cũng bị khuyết tật nhận thức

Một nghiên cứu đăng trên tạp chí Neurology vào tháng 9-2025 đã đánh giá xu hướng gia tăng khuyết tật nhận thức ở người trưởng thành tại Mỹ trong giai đoạn (2013-2023) với hơn 4,5 triệu phản hồi được đưa vào phân tích.

Những người tham gia được hỏi: "Do tình trạng thể chất, tinh thần hoặc cảm xúc, bạn có gặp khó khăn nghiêm trọng trong việc tập trung, ghi nhớ hoặc đưa ra quyết định không"? Những người trả lời "có" được phân loại là có khuyết tật về nhận thức.

Nghiên cứu đã loại trừ phản hồi của những người bị trầm cảm, bỏ qua dữ liệu năm 2020 do việc thu thập không nhất quán liên quan đến đại dịch COVID-19, và xem xét thêm các yếu tố đặc điểm cơ bản, hành vi và bệnh mãn tính đi kèm.

Kết quả cho thấy tỉ lệ khuyết tật nhận thức tự báo cáo tại Mỹ đã tăng từ 5,3% vào năm 2013 lên 7,4% vào năm 2023, đặc biệt tăng nhanh sau năm 2016. Đáng chú ý, ở người trẻ tuổi (từ 18-39 tuổi), tỉ lệ này đã tăng vọt từ 5,1% lên 9,7% và trở thành động lực chính dẫn đến sự gia tăng chung về khuyết tật nhận thức tại Mỹ. Ngược lại, tỉ lệ này tương đối ổn định hoặc giảm nhẹ ở người lớn tuổi.

"Những vấn đề về trí nhớ và tư duy đã nổi lên là một vấn đề sức khỏe hàng đầu được người trưởng thành ở Mỹ báo cáo. Nghiên cứu của chúng tôi cho thấy những khó khăn này có thể đang trở nên phổ biến hơn, đặc biệt là ở người trẻ tuổi, và các yếu tố xã hội và cấu trúc có thể đóng một vai trò quan trọng" - tác giả nghiên cứu, tiến sĩ Adam de Havenon của Trường Y Yale, cho biết trong một thông cáo báo chí.

Ngoài ra, tỉ lệ này cũng có sự khác biệt giữa các nhóm dân số. Điển hình những người trưởng thành có thu nhập hộ gia đình dưới 35.000 USD/năm; trình độ học vấn dưới trung học phổ thông hoặc mắc các bệnh lý mạn tính có tỉ lệ cao hơn.

Điểm hạn chế của nghiên cứu là dữ liệu được thu thập thông qua khảo sát qua điện thoại, dựa trên nhận thức chủ quan và những người trả lời có thể không nhớ chính xác tất cả thông tin.

Tuy nhiên, việc sử dụng một bộ dữ liệu lớn, mang tính đại diện toàn quốc, trải dài hơn một thập kỷ là điểm mạnh then chốt của nghiên cứu này và kết quả nghiên cứu mang ý nghĩa quan trọng đối với sức khỏe cộng đồng.

Nguyên nhân do đâu?

Khuyết tật nhận thức tự báo cáo mặc dù không phải là chẩn đoán y khoa được xác nhận bằng lâm sàng mà dựa vào báo cáo chủ quan của người tham gia, nhưng tỉ lệ mắc bệnh ngày càng tăng ở người trẻ, có thể báo hiệu những thách thức tiềm ẩn cho xã hội như năng suất làm việc của lực lượng lao động, thành tích học tập hay nhu cầu ngày càng tăng đối với hệ thống chăm sóc sức khỏe. Do vậy, cần thiết phải tìm hiểu nguyên nhân của sự gia tăng nhanh chóng này.

Với riêng kết quả của nghiên cứu nói trên, nhiều nguyên nhân đã được chỉ ra. Đầu tiên, các yếu tố căng thẳng kinh tế, sự bất ổn của thị trường việc làm và những thay đổi trong môi trường làm việc có thể là một yếu tố rất lớn. "Chúng gây ra căng thẳng và căng thẳng có thể gây ra khuyết tật nhận thức" - Ka-Ho Wong, đồng tác giả nghiên cứu, một nhà khoa học về sức khỏe cộng đồng tại Đại học Y tế Utah ở Salt Lake City (Mỹ), cho biết.

Nhận định này trùng khớp với một thập kỷ vừa qua, khi người trẻ ngày càng phải đối mặt với căng thẳng liên quan đến công việc và tài chính như chi phí giáo dục, tiền thuê nhà hay lập kế hoạch tài chính trong tương lai. Chúng có thể vượt ra ngoài những lo lắng về kinh tế đơn thuần, ảnh hưởng đáng kể đến sức khỏe thể chất, tinh thần và chất lượng cuộc sống.

Một nghiên cứu nhằm đánh giá mối liên hệ giữa căng thẳng tài chính với sự đau khổ về mặt tâm lý ở những người trẻ tuổi từ 18 đến 26 tuổi tại Mỹ. Các tác giả sử dụng dữ liệu từ cuộc phỏng vấn sức khỏe quốc gia giai đoạn (2013 - 2018), khi căng thẳng tài chính dựa trên sự lo lắng về 6 nhiệm vụ gồm: thanh toán hóa đơn hằng tháng, chi phí nhà ở, chăm sóc sức khỏe, bệnh tật/tai nạn, duy trì mức sống, tiết kiệm tiền cho hưu trí. Căng thẳng tâm lý được đo bằng Thang đo căng thẳng tâm lý Kessler, về tần suất cảm thấy buồn bã, lo lắng, bồn chồn, tuyệt vọng, nỗ lực nhận thức trong các công việc hằng ngày và cảm thấy vô giá trị.

Kết quả đăng trên trang Frontiers vào tháng 1-2025 cho thấy trong số gần 20.000 người tham gia, có 17% thanh niên có căng thẳng tài chính cao, tương đương cứ 1/6 người trẻ tuổi có nguy cơ mắc bệnh căng thẳng tâm lý cao. Căng thẳng tâm lý kéo dài gây suy giảm khả năng tập trung, ghi nhớ và hiệu suất lao động, làm tăng nguy cơ bị sa thải, thất nghiệp và tất yếu tạo thành một vòng tròn lặp lại.

Tiếp theo là một bộ phận người trẻ ngày càng lạm dụng công nghệ trong kỷ nguyên số. Thời gian sử dụng màn hình quá nhiều có thể dẫn đến các vấn đề về sức khỏe tâm thần và các rủi ro tiềm ẩn đối với nhận thức, bao gồm suy giảm phát triển não bộ; tăng nguy cơ mắc các rối loạn nhận thức, hành vi, cảm xúc và khả năng mắc chứng mất trí sớm.

Một nghiên cứu đăng trên PubMed Central tháng 3-2025 đã đánh giá tác động của việc lạm dụng mạng xã hội, trò chơi điện tử và các nền tảng kỹ thuật số đối với hiện tượng "rối loạn não bộ". Nghiên cứu sử dụng phương pháp đánh giá nhanh, tổng hợp các công trình công bố trong giai đoạn 2023 - 2024 trên các cơ sở dữ liệu như PubMed, Google Scholar, PsycINFO, Scopus và Web of Science.

Kết quả cho thấy việc sử dụng công nghệ số quá mức có thể gây suy thoái chức năng não, dẫn đến chai sạn cảm xúc, quá tải nhận thức và hình thành hình ảnh tiêu cực về bản thân. Hệ quả là các kỹ năng điều hành nhận thức - như trí nhớ làm việc, khả năng lập kế hoạch và ra quyết định - đều bị suy giảm đáng kể.

Nguyên nhân cuối cùng là sự chấp nhận rộng rãi hơn của xã hội với các vấn đề sức khỏe tâm thần đã giúp người trẻ dễ dàng thừa nhận và thoải mái hơn khi báo cáo các vấn đề về nhận thức và tâm thần. "Những người từ 18 đến 39 tuổi có thể nghĩ rằng việc nói về điều này là bình thường" - Ka-Ho Wong nói.

Tuy nhiên, vẫn cần có thêm các nghiên cứu để tìm nguyên nhân chính xác của sự gia tăng này. Hiện tại, mỗi người trẻ cần có chế độ ăn uống và tập luyện khoa học, ngủ đủ giấc, hạn chế thời gian tiếp xúc với mạng xã hội, điều chỉnh các bệnh nền sớm nếu mắc và thăm khám ngay khi nhận thấy các vấn đề sức khỏe là những biện pháp can thiệp sớm và hiệu quả để ngăn ngừa khuyết tật nhận thức.