"Mắt thần" gây tranh cãi của cảnh sát

Tháng 2-2024, một đoạn video ngắn được Sở cảnh sát Beverly Hills, bang California (Mỹ) chia sẻ trên mạng xã hội Instagram thu hút hàng chục nghìn lượt xem và nhiều bình luận chỉ sau vài ngày. 

Video do drone (thiết bị bay không người lái) của cảnh sát quay được ghi lại cảnh một tên đạo chích kém may mắn rớt xuống hồ bơi của gia chủ trong lúc loay hoay tìm cách tẩu thoát bằng thang sau khi "khoắng" đồ trong nhà.

Chiếc drone này đã được điều động đến hiện trường ngay sau khi cảnh sát nhận được báo động về hành vi xâm nhập bởi hệ thống an ninh của căn nhà, giúp các viên cảnh sát nhanh chóng tóm gọn nghi phạm ngay khi có mặt tại hiện trường, báo New York Post đưa tin.

Đây chỉ là một ví dụ về cách mà drone có thể trở thành trợ thủ đắc lực của cảnh sát trong phòng chống tội phạm, và trong thực tế đã được một số sở cảnh sát áp dụng thành công.

Mô hình kiểu mẫu

Sở cảnh sát Chula Vista (CVPD), bang California được giới cảnh sát nước Mỹ mệnh danh là "thánh địa Mecca" của ứng dụng công nghệ drone trong thực thi pháp luật, theo tạp chí Wired. 

Tháng 10-2018, thành phố Chula Vista trở thành nơi đầu tiên trong cả nước áp dụng chương trình phản ứng đầu tiên bằng drone (DFR), nghĩa là với một số cuộc gọi vào đường dây nóng cảnh sát từ người dân, một máy bay không người lái sẽ được cử đến hiện trường đầu tiên để ghi nhận vụ việc trước khi cảnh sát có mặt.

Việc ra quyết định có sử dụng drone hay không do người trực tổng đài đánh giá tùy tính chất của tình huống, thường là cho những vụ như phàn nàn về tiếng ồn, tai nạn giao thông, sử dụng thuốc quá liều, cãi nhau trong gia đình, hoặc giết người, Wired tổng hợp dựa trên dữ liệu từ gần 10.000 chuyến bay drone từ tháng 7-2021 đến tháng 9-2023 được CVPD công khai. Đội drone của thành phố hiện có gần 20.000 chiếc và vẫn đang tăng.

CVPD cho hay các máy bay không người lái này cung cấp thông tin quan trọng cho các cảnh sát được điều động đến hiện trường, giúp tránh tiếp xúc trực tiếp không cần thiết giữa cảnh sát và người dân, giảm thời gian phản ứng, giảm thiệt hại về nhân mạng. 

Tháng 9-2016, cảnh sát ở El Cajon - một thành phố nhỏ nằm phía đông bắc Chula Vista - đã bắn chết một người đàn ông có lịch sử bệnh tâm thần sau khi nhìn nhầm thiết bị thuốc lá điện tử mà anh này cầm trong tay là súng. Câu chuyện được CVPD dẫn làm ví dụ về một trong những nguyên nhân mà chương trình DFR ra đời. 

"Liệu khả năng quan sát hiện trường trước khi cảnh sát đến nơi có thể đã ngăn chặn sự việc này không?" - William Reber, kỹ sư trưởng chương trình máy bay không người lái của Chula Vista, viết trong một bài blog trên trang Police1 tháng 10-2019.

Trong số 139.522 cuộc gọi 911 tại CVPD trong khoảng thời gian được Wired xem xét, khoảng 7% các yêu cầu hỗ trợ dẫn đến huy động drone. Tỉ lệ sử dụng drone cao nhất rơi vào các trường hợp người dân báo cáo đối tượng có trang bị vũ khí (gần 50% trường hợp) và tội phạm có tính chất bạo lực (khoảng 25% trường hợp). 

Các cuộc gọi liên quan đến sức khỏe tâm thần và bạo hành gia đình cũng là những tình huống thường xuyên được phản ứng đầu tiên bằng drone, theo dữ liệu trên.

Không còn không gian riêng tư

Mặc dù cảnh sát địa phương quảng bá nhiều lợi ích của chương trình DFR, những cư dân tiếp xúc với công nghệ này hằng ngày cho biết họ cảm thấy như thể mình bị đặt trong tình trạng liên tục bị theo dõi dù không phải là tội phạm, theo những người được Wired phỏng vấn.

Một số người nói rằng họ không còn cảm thấy thoải mái khi ở trong sân sau của chính nhà mình, lo sợ những chiếc máy bay không người lái sẽ theo họ xuống phố, do thám khi họ sử dụng hồ bơi công cộng, thậm chí thay quần áo. Một cư dân cho biết anh lo lắng về việc bị drone quấy rầy đến nỗi đã phải đến phòng cấp cứu trong tình trạng trầm cảm nặng và kiệt sức.

Máy bay không người lái của CVPD là loại hiện đại được trang bị tối tân: camera và ống kính với khả năng phóng to hình ảnh để thấy rõ khuôn mặt của đối tượng dưới mặt đất, đồng thời có pin đủ "dai" để liên tục ghi hình trong khi bay. 

Hàng trăm giờ bay của drone tương ứng hàng trăm giờ video được thu thập về cư dân thành phố, không chỉ tại hiện trường vụ việc được báo cáo mà còn trên đường bay từ nơi xuất phát đến đó. Nhà riêng, hồ bơi công cộng, trường học, bệnh viện, nhà thờ... đều là những nơi có thể xuất hiện trên video được cảnh sát "vô tình" thu thập.

Norell Martínez (60 tuổi), giáo sư tại trường San Diego City College, cho biết khu dân cư bà sống ở phía tây thành phố từng rất yên tĩnh, nhưng từ khi chương trình DFR được triển khai thì tiếng ồn từ động cơ máy bay không người lái khiến bà nhiều đêm mất ngủ.

"Chúng tôi trả rất nhiều tiền và hy sinh rất nhiều để có được một mảnh đất nhỏ bé của riêng mình. Bây giờ cảm giác như nhà của chúng tôi không còn là của chúng tôi nữa, mà thuộc về Sở cảnh sát Chula Vista" - bà phàn nàn. Nhiều người dân còn cho biết họ lo ngại các thiết bị này có thể bị lạm dụng để ghi hình những người không phải nghi phạm, hoặc video có thể được chia sẻ với các cơ quan liên bang liên quan đến vấn đề nhập cư.

Phân tích của Wired dựa trên hơn 22 triệu tọa độ bay được công bố cho thấy trung bình mỗi chuyến bay, một chiếc drone có thể bay qua 13 khu dân cư khác nhau với khả năng làm lọt vào ống kính hơn 4.700 cư dân trên đường bay. Dù CVPD khẳng định drone không được dùng để giám sát ngẫu nhiên mà chỉ phản ứng trước các cuộc gọi đến số 911 hoặc các cuộc tìm kiếm hợp pháp, điều tra cho thấy có đến gần 500 chuyến bay được ghi nhận lý do cất cánh là "không biết".

Một đặc điểm nữa được ghi nhận là khu dân cư càng nghèo thì khả năng bắt gặp drone bay qua trên đầu càng cao: thời gian drone cảnh sát bay ở khu tây Chula Vista - vốn tập trung nhiều người thuộc tầng lớp lao động và dân nhập cư - nhiều hơn gấp 10 lần so với khu phía đông giàu có hơn. Lý giải của CVPD khá đơn giản: chỗ nào nhận được nhiều báo cáo về tội phạm hơn thì có drone bay nhiều hơn là điều hiển nhiên.

Nhân rộng mô hình

Khi Chula Vista được Cục hàng không liên bang (FAA) cấp phép mở rộng phạm vi bay drone vào năm 2019, thành phố này nhanh chóng trở thành hình mẫu của các sở cảnh sát trong nước và quốc tế về ứng dụng drone trong công việc. Các quan chức thành phố bắt đầu tiếp đón giới truyền thông và ngoại giao từ khắp nơi trên thế giới đến học hỏi. 

Tổ chức cảnh sát hình sự thế giới (Interpol) đã chọn Chula Vista làm nơi tổ chức hội nghị thượng đỉnh của giới chuyên gia về máy bay không người lái vào tháng 10-2023. Tháng 1-2024, giám đốc CVPD Roxana Kennedy phát biểu tại CES - hội chợ thương mại thường niên của Hiệp hội công nghệ tiêu dùng - trong một hội thảo có tiêu đề "Thế giới rộng lớn của máy bay không người lái". Tháng 3 cùng năm, Kennedy được mời phát biểu tại Hội nghị thượng đỉnh cảnh sát thế giới diễn ra ở Dubai.

Các chương trình tương tự DFR bắt đầu được triển khai ở khắp nơi với tốc độ đáng kinh ngạc, dường như mỗi tuần lại xuất hiện một chương trình mới. Trong những năm gần đây, sở cảnh sát ở các thành phố của Mỹ như New Orleans, Brookhaven, Clovis và Redondo Beach đều đã triển khai các chương trình máy bay không người lái của riêng mình.

Tháng 5-2024, Sở cảnh sát New York thông báo kế hoạch sử dụng drone để phản ứng trước các báo động đến từ hệ thống phát hiện tiếng súng tự động ShotSpotter của thành phố sau khi có nhiều chỉ trích cho rằng hệ thống này hoạt động kém chính xác gây lãng phí nguồn lực cảnh sát.

Công tư liệu có phân minh?

Đầu tư một đội drone cảnh sát đủ để vận hành có hiệu quả là rất tốn kém. Một bài báo của The New York Times năm 2020 ước tính mỗi máy bay không người lái của CVPD có giá khoảng 35.000 USD (gần 890 triệu đồng), chưa kể chi phí dành cho các sĩ quan được huấn luyện để vận hành chúng. Nếu không có nguồn tài trợ từ tư nhân, các chương trình drone cảnh sát rất khó triển khai đối với phần đông các sở cảnh sát có tài chính eo hẹp.

Tuy nhiên, việc nhận tài trợ cũng gây nhiều tranh cãi: mới đây, một bài điều tra của trang tin công nghệ TechCrunch đã hé lộ cách mà một nhà đầu tư mạo hiểm gần như đã "chỉ đạo" việc triển khai máy bay không người lái cho Sở cảnh sát thành phố Las Vegas (LVMPD).

Cụ thể, khi Skydio gửi email chào hàng đến Sở cảnh sát Las Vegas vào năm 2023, chánh văn phòng LVMPD Mike Gennaro đã chuyển tiếp thư này cho nhà đầu tư mạo hiểm Ben Horowitz để xin tài trợ. 

Khi Horowitz thắc mắc về quy mô triển khai của chương trình drone mà thành phố đang nhắm đến, Gennaro hồi âm rằng "anh muốn sao cũng được, Ben à", theo nội dung email trao đổi được TechCrunch tiếp cận.

Horowitz sau đó đã gửi tổng cộng 7,6 triệu USD cho LVMPD thông qua một quỹ cảnh sát, bao gồm tiền đầu tư drone cũng như sử dụng cho các mục đích khác như mua máy tính, cải tạo phòng tập thể hình, ứng dụng trí tuệ nhân tạo trong xử lý cuộc gọi 911, sắm camera an ninh... Horowitz cũng được cho là đã làm trung gian kết nối giữa LVMPD với ít nhất 6 công ty khác thuộc danh mục của công ty đầu tư mạo hiểm Andreessen Horowitz do ông đồng sáng lập.

Không chỉ có Horowitz, việc kêu gọi quyên góp cho các quỹ của cảnh sát để trang trải chi phí mua trang thiết bị là một cách tiếp cận ngày càng phổ biến và gây tranh cãi được một số sở cảnh sát lớn nhất nước Mỹ áp dụng. 

Các chuyên gia nói với TechCrunch rằng tài trợ thông qua quỹ cảnh sát đồng nghĩa các sở cảnh sát có thể bỏ qua quy trình mua sắm thông thường, bao gồm các cuộc họp công khai, ngân sách do thành phố phê duyệt và thời gian đấu thầu để tạo cơ hội cho các đối thủ cạnh tranh lành mạnh.

"Điều này thật kinh khủng từ góc nhìn của một chính phủ tốt hay từ góc nhìn phi lợi nhuận [và] đạo đức" - TechCrunch dẫn lời Albert Fox Cahn, người sáng lập kiêm CEO của Dự án giám sát công nghệ giám sát. 

Evan Feeney, giám đốc cấp cao tại Color Of Change, một tổ chức phi lợi nhuận có công bố nghiên cứu về các quỹ của cảnh sát, gọi cách thức tài trợ này là "lỗ hổng pháp lý" . "Các tỉ phú không nên được phép dùng tiền mua quyền tiếp cận và sức ảnh hưởng đến cơ quan thực thi pháp luật" - Feeney nhấn mạnh.