Mô hình tập đoàn báo chí ở Trung Quốc

Trong một chiều kích riêng biệt, các cơ quan truyền thông nhà nước Trung Quốc còn phải đáp ứng các yêu cầu chính trị, trong khi vẫn duy trì được uy tín báo chí và thu hút độc giả. Thực tế mới này đã buộc họ phải chuyển đổi mạnh mẽ, không chỉ trong cách vận hành mà cả trong cách kiếm tiền và duy trì lòng tin của khách hàng.

Không giống các tổ chức tương tự ở phương Tây, những hãng truyền thông lớn của Trung Quốc như Tân Hoa xã, Nhân Dân Nhật báo (China Daily) và Xinhua.net, về cơ bản là cơ quan ngôn luận của đảng và nhà nước. 

Các tổ chức tin tức này có nhiệm vụ hết sức rõ ràng là định hình dư luận, thúc đẩy đường lối của chính quyền và thể hiện hình ảnh tích cực về Trung Quốc cả trong và ngoài nước. Nguyên tắc cốt lõi, như Chủ tịch Tập Cận Bình đã tuyên bố, là "truyền thông của đảng phải mang "tính" đảng" và "phải thể hiện ý chí của đảng, bảo vệ quyền uy của đảng". 

Cần lưu ý chữ "tính" của ông Tập ở đây: Chữ tính này có nghĩa là "họ" (trong danh tính), nhưng nó cũng đồng âm với chữ tính trong "tính cách". Nói tóm lại, tính đảng ở đây là cả nội dung lẫn hình thức.

Sự khác biệt cơ bản này tạo ra một mô hình hoạt động cũng khác biệt.

Đồng thời, các tờ báo Trung Quốc cũng phải đối mặt với những thách thức toàn cầu tương tự như báo chí phương Tây: lượng độc giả báo in và doanh thu quảng cáo sụt giảm do sự bùng nổ của mạng xã hội và các nền tảng số.

Đôi tai và cái lưỡi

Về mặt chức năng, truyền thông nhà nước Trung Quốc thường được ví là "đôi tai và cái lưỡi" của chính quyền. Đây là khái niệm cơ bản để hiểu bối cảnh truyền thông ở nước này. 

Nói rộng ra, khái niệm "đôi tai và cái lưỡi" có nghĩa truyền thông nhà nước không chỉ tiếp nhận thụ động đường lối của đảng và nhà nước, mà còn là những người tham gia tích cực vào việc thu thập thông tin cho chính quyền và tham gia định hình dư luận ở tuyến đầu tiên. 

Truyền thông Trung Quốc do đó vượt khỏi vai trò đơn thuần là một cơ quan tuyên truyền, mà còn có chức năng phản ánh dư luận xã hội cho chính quyền tham khảo.

Trên phạm vi quốc tế, các cơ quan truyền thông được sử dụng để quảng bá hình ảnh tích cực về Trung Quốc, chống lại những miêu tả tiêu cực của truyền thông nước ngoài, đặc biệt là phương Tây. Các tổ chức tin tức này tham gia mạnh mẽ vào thúc đẩy chương trình nghị sự đối ngoại của Trung Quốc.

Nghiên cứu năm 2006 của các tác giả Trung Quốc, "A Developing Market in News: Xinhua News Agency and Chinese Newspapers" (Một thị trường tin tức đang phát triển: Tân Hoa xã và báo chí Trung Quốc) cho rằng chính quyền Bắc Kinh đã học hỏi mô hình phương Tây trong việc đưa Tân Hoa xã tiếp cận với độc giả quốc tế. Phạm vi phủ sóng tương ứng với sự tăng trưởng kinh tế và sức mạnh của Trung Quốc.

"Câu chuyện Trung Quốc phải được kể thật hay" bằng cách làm nổi bật sự phát triển kinh tế, cũng như những đóng góp tích cực ở khu vực và trên toàn cầu của Trung Quốc. Điều này được gọi là "định hướng dư luận" (dư luận dẫn đạo), hay nói cách khác nhằm hướng cuộc thảo luận của công chúng theo chiều hướng có lợi và mang tính lạc quan. 

Cá nhân tôi vẫn còn nhớ đã rất ngạc nhiên khi thấy một người đàn ông đứng phát không tờ Nhân Dân Nhật báo ở một góc đường đông đúc trong khu phố Tàu của thành phố New York cách đây vài năm.

Có thể nói, sự tồn tại của báo chí Trung Quốc không phải là câu chuyện cạnh tranh thị trường thuần túy. Tuy được hỗ trợ gián tiếp từ chính phủ, các tờ báo cũng phải biết cách đa dạng hóa doanh thu, thúc đẩy các nền tảng số và tận dụng cơ chế thị trường để củng cố sứ mệnh chính trị. 

Sự tồn tại của họ phụ thuộc vào khả năng thích ứng với sự quản lý cấp vĩ mô, năng lực đón nhận công nghệ mới và cuối cùng, khả năng đi theo nhịp của một "bản nhạc" được dàn dựng sẵn.

Không có quy định cứng nhắc

Về mặt quản lý, không có quy định cứng nhắc nào ở Trung Quốc giới hạn mỗi cơ quan đảng hay chính phủ chỉ được có một tờ báo. Hệ thống phức tạp hơn nhiều cả về chiều dọc lẫn chiều ngang. 

Trong khi các cơ quan đảng và chính phủ cấp quốc gia có các tờ báo hàng đầu của riêng mình (như Nhân Dân Nhật báo) thì cấp độ khu vực và địa phương có cấu trúc và hình thức rất linh hoạt.

Sự tồn tại của một loạt tờ báo thuộc sở hữu hay quản lý nhà nước giúp tạo ra hình thức đa dạng về truyền thông, kể cả khi tất cả vẫn nằm dưới sự kiểm soát chặt chẽ của nhà nước. 

Ví dụ, một tập đoàn truyền thông như Tập đoàn Truyền thông Thống Nhất Thượng Hải (Shanghai United Media Group), trực thuộc Thành ủy Thượng Hải, có thể sở hữu nhiều tờ báo, tạp chí, ấn bản, trang web khác nhau.

Chính phủ Trung Quốc như vậy kiểm soát báo chí không phải bằng cách giới hạn số lượng cơ quan báo chí, mà bằng cách bắt buộc tất cả phải thuộc sở hữu hay quản lý của nhà nước hoặc một tổ chức truyền thông nhà nước. 

Làm thế nào mà các đế chế truyền thông rộng lớn này có thể hoạt động và tồn tại dưới sự kiểm soát chặt chẽ của nhà nước? Câu trả lời nằm ở một cách tiếp cận phức tạp kết hợp giữa hoạt động báo chí truyền thống với truyền thông mang tính chiến lược và sinh lời.

Tân Hoa xã, cơ quan thông tấn xã của Chính phủ Trung Quốc, là một doanh nghiệp nhà nước với vị trí tương đương một bộ trong chính phủ. Tổ chức này tất nhiên mang sứ mệnh của một cơ quan chính trị. 

Đây là ví dụ điển hình về cách Nhà nước Trung Quốc có thể xây dựng một đế chế truyền thông toàn cầu không chỉ để thông tin, mà còn để kiểm soát và gây ảnh hưởng tác động đến việc kể các câu chuyện trên quy mô quốc tế.

Tân Hoa xã có một số doanh nghiệp con trực thuộc nhằm đa dạng hóa hoạt động và nguồn thu. Các công ty con thành viên đáng kể bao gồm Xinhua.net, trang web chính thức và là cổng thông tin điện tử của họ. Điều đáng nói, đây là một công ty truyền thông đã cổ phần hóa và được niêm yết công khai trên Sàn Giao dịch chứng khoán Thượng Hải (SSE).

Một thành viên quan trọng khác là CNC World, kênh truyền hình tin tức 24 giờ bằng tiếng Anh nhằm vào khán giả toàn cầu. Một công ty con chuyên điều hành mạng lưới truyền hình và các dịch vụ truyền thông mới là Tập đoàn Mạng lưới tin tức Tân Hoa xã Trung Quốc.

Mô hình tài chính của Tân Hoa xã rất đa dạng, nhưng nguồn tài trợ chính đến từ nhà nước. Sự hỗ trợ của chính phủ giúp Tân Hoa xã tránh được các áp lực tài chính cũng như duy trì và mở rộng chi nhánh trong và ngoài nước. 

Tuy nhiên, Tân Hoa xã không phụ thuộc hoàn toàn vào bầu sữa ngân sách. Trang Xinhua.net và các công ty con khác tạo ra doanh thu từ quảng cáo trực tuyến. Dịch vụ cung cấp thông tin độc quyền cũng là một nguồn thu quan trọng, với các gói đăng ký dịch vụ tin tức cho các cơ quan truyền thông và doanh nghiệp. 

Ngoài ra, Tân Hoa xã cũng bán hình ảnh và video. Một số công ty con của Tân Hoa xã tham gia vào một loạt doanh nghiệp, từ phát sóng truyền hình, quảng cáo màn hình lớn ngoài trời đến quản lý tài sản và đầu tư.

Các tờ báo cũng có mô hình tài chính tương tự, dù ở quy mô nhỏ hơn. Báo nhà nước vẫn nhận được sự hỗ trợ đáng kể từ chính quyền để đảm bảo chức năng chính trị, và một phần đáng kể doanh thu nữa đến từ quảng cáo cho các doanh nghiệp nhà nước. 

Những quảng cáo này không phải lúc nào cũng vì lợi ích thương mại, mà đôi khi là một hình thức nghĩa vụ chính trị. Các doanh nghiệp nhà nước thường được yêu cầu hỗ trợ truyền thông nhà nước, để các tờ báo không bị ảnh hưởng bởi biến động của thị trường.

Niêm yết trên sàn chứng khoán

Xinhua.net nộp đơn xin niêm yết cổ phiếu lần đầu ra công chúng (IPO) vào đầu năm 2013. Tuy nhiên, phải đến tháng 10-2016, vụ IPO mới được Ủy ban Quản lý chứng khoán Trung Quốc (CSRC) chấp thuận. 

Quá trình mất nhiều thời gian một phần do một tổ chức nhạy cảm như Xinhua.net đòi hỏi quy trình xem xét nhiều khía cạnh phức tạp, không chỉ liên quan đến CSRC mà còn cả các cơ quan chính trị khác như Ban Tuyên giáo Trung ương.

Theo bản cáo bạch IPO, mục tiêu chính của Xinhua.net khi niêm yết là huy động vốn để chuyển đổi và mở rộng kỹ thuật số. Số tiền này được dành cho các dự án như phát triển dịch vụ truyền thông mới, ứng dụng di động, nền tảng video, đầu tư vào dịch vụ đám mây và phân tích dữ liệu lớn, mở rộng các nền tảng chính phủ điện tử và giáo dục trực tuyến.

Lợi ích ngay lập tức với Xinhua.net là nguồn vốn dồi dào. Vụ IPO đã huy động được khoản tiền lên tới hàng trăm triệu USD mà cơ quan này có thể sử dụng để đầu tư vào công nghệ và dịch vụ mới. 

Điều này khó thể đạt được nếu chỉ dựa vào trợ cấp của chính phủ. Tuy nhiên, việc niêm yết không làm thay đổi quyền kiểm soát Xinhua.net. Tân Hoa xã vẫn giữ đa số cổ phần ở các công ty con, thường là hơn 80%. 

Nhưng số cổ phần còn lại được chào bán cho công chúng và các nhà đầu tư tổ chức, gồm cả các pháp nhân tư nhân lẫn nhà nước. Điều này cho phép Xinhua.net huy động vốn từ thị trường trong khi đảm bảo chính quyền vẫn duy trì quyền quản lý với định hướng và nội dung.

Tương tự, Nhân Dân Nhật báo có một phiên bản trực tuyến được niêm yết trên sàn chứng khoán là Nhân Dân Nhật báo điện tử (People.cn). Công ty này được giao dịch trên SSE từ năm 2012. 

Doanh thu của tờ online đến từ nhiều nguồn khác nhau, gồm quảng cáo trực tuyến, dịch vụ giá trị gia tăng di động và thương mại điện tử. Báo cáo tài chính hằng năm cho thấy khía cạnh thương mại hóa của trang này với thu nhập hoạt động lên đến hàng tỉ nhân dân tệ. 

Cũng giống Xinhua.net, dù là công ty đại chúng, đơn vị xuất bản trang báo online nắm cổ phần kiểm soát, một cách mở hé cửa, nhưng vẫn nắm chắc khóa. Xét tới cùng, "đôi tai và cái lưỡi" cũng cần phải sống. ■