Nghịch đất như Cường Tuse

Tôi biết Cường Tuse lần đầu là từ một triển lãm tại gallery Tự Do, bày chung với họa sĩ Hoàng Minh Hằng. Tranh lụa của chị Hằng mềm mại, cỏ hoa phiêu phất, còn tranh bột màu của Cường thô ráp, hiu hắt bóng đổ, đầy ắp u hoài. 

Thật lâu rồi mới gặp chất liệu bột màu sang cả như vậy nên tôi rất thích. Sau đó, tôi lại được xem triển lãm chung của Cường với Phan Vũ và Bùi Ngọc Tư, rồi thân nhau khi cả hai đều thân "đại huynh" Phan Vũ…

Sau ngày Phan Vũ từ biệt trần gian, bẵng đi một thời gian không gặp Cường. Rồi Covid. Nên thật bất ngờ khi Cường gửi tôi xem các sáng tác mới của gã. Chẳng phải tranh bột màu đã định hình một phong cách, mà là tượng mới kinh chứ. Tượng chân dung của nhiều người, có nhân vật tôi đã quen thân, có người chưa từng gặp, tất cả đều khiến tôi bất ngờ và bối rối! Hóa ra tay này, như cách nhà thơ Thanh Thảo hay dùng, "không phải dạng vừa đâu".

Thú vị quá, tôi bèn mở một cuộc phỏng vấn vài câu với gã.

Ông thể hiện nhân vật với kỹ thuật dựng hình già rơ như thế chắc có học thêm điêu khắc ở trường (mỹ thuật)?

Thời học trung cấp mỹ thuật ở Hà Hội chỉ được học rất ít thời gian về khối thôi, sau mới phân khoa, ai thích hay có năng khiếu gì mới chọn học chuyên khoa. Tôi không theo điêu khắc.

Bắt đầu từ những cái đầu tiên mà ông gọi là "nghịch đất" như "Máng xối", "Cây", "Ống khói", lúc nào thì ông chuyển sang "nghịch" chân dung, có lý do nào dẫn dụ, thúc đẩy không hay chỉ là tình cờ?

Cuối năm 2019, được người bạn Hà Nội là Hoàng Vũ Hoài - dân điêu khắc cũng chuyên làm tượng đài - tặng một bức tượng chân dung tôi. Ngắm nhìn cái "thủ cấp" mình mãi rồi nghĩ lan man "hắn làm được sao mình không làm được!". 

Thế là đi tìm mua đất về, ban đầu chỉ là… nghịch đất, làm những máng xối, gốc cây, ống khói…, sau đó thử làm một chân dung. Đem "khoe" với bạn bè, ai cũng bảo "làm nữa…", vậy là làm tiếp. Rồi xảy ra đại dịch Covid, bị "giam" suốt trong nhà. Không ngờ thời gian bị "giam" đã tạo cơ hội để lại "nghịch" tiếp những chân dung bằng hữu và những người mình mến mộ.

Còn làm sao làm cho ra được chân dung nhân vật thì thú thật tôi… không biết, chỉ là sự cảm nhận hình ảnh nhân vật rồi đắp đất thực hiện. 

Lúc đầu không có chủ đích làm tượng chân dung, nhưng khi có thể làm được thế là… làm tới luôn, rồi bỏ hẳn vẽ để nghịch đất. Hoàng Vũ Hoài hỏi tôi làm chân dung kiểu gì, tôi trả lời ngay: nhìn ảnh rồi lên đất, lên cái mặt xong rồi cứ thế làm đến cái khác. 

Hoài nói: "Ông làm ngược lại những gì dân điêu khắc làm, họ phải tính toán tỉ lệ, lên cốt tổng thể rồi mới làm…". Thì mình có học điêu khắc hay cách thức dựng tượng thế nào đâu, cứ đắp đất rồi phạc theo kiểu của mình, còn tỉ lệ thì cứ theo con mắt của mình mà chỉnh sửa…

Yếu tố nào để ông quyết định làm tượng nhân vật X, Y, Z… Gương mặt, tính cách, sự nổi tiếng hay quan hệ thân thiết…

Mới đầu khi làm tượng chân dung nhân vật, tôi chỉ nghĩ làm chơi cho vui thôi. Khi đưa lên Facebook xem ý kiến bạn bè gần xa thế nào, không ngờ ai cũng thích và nhận ra ngay nhân vật. Lúc đầu chỉ làm cái "thủ cấp", sau thấy cần thêm "cái gì đó" để bổ sung cho tính cách, thế là phải đi tìm ý tưởng cho từng nhân vật. 

Có người được làm bằng "linh cảm", còn đa phần là từ ngẫu hứng. Khi ý thức được việc mình theo đuổi dài hơi hơn là làm cho vui, dự định làm nhân vật nào phải đọc, nghe, tìm hiểu kỹ để cảm nhận thật đầy đủ rồi mới bắt tay vào làm. 

Mới đầu tôi chỉ làm được tượng to hơn nắm tay, sau làm to dần - mà cũng không định dạng được phải to cỡ nào, đến khi ngẫu hứng làm chân dung nghệ nhân hát xẩm Hà Thị Cầu thì to bằng người thật.

Đến hôm nay, với vài chục nhân vật đã được làm tượng, ông ưng bụng nhất tác phẩm nào? Vì sao?

Cảm thấy thích nhất là chân dung nghệ nhân hát xẩm Hà Thị Cầu, làm xong như thấy được thân phận và tài năng của bà. Để thể hiện chân dung bà Cầu, tôi đã nghe bà hát suốt, lắng nghe những ca từ và giọng hát của bà, sau đó tìm hình ảnh và ý tưởng rồi mới bắt tay vào làm. Có thể gọi đó là sự nhập tâm khi thể hiện một bức chân dung.

Riêng với tượng chân dung nhà thơ Trần Dần, tôi làm vì nặng tình với ông và gia đình ông. Nhờ họa sĩ Trần Trọng Vũ con ông gửi nhiều ảnh của ông, tôi bắt tay vào làm như "lên đồng", chỉ trong hai ngày xong phần mặt. 

Gửi Vũ xem, Vũ ngạc nhiên bảo sao làm nhanh thế. Nhớ hồi học mỹ thuật, thích hai câu thơ của ông: "Tôi khóc những chân trời không có người bay/ Rồi khóc những người bay không có chân trời" nên tôi đưa hai câu ấy vào đế bức tượng.

Tôi cũng thích tượng chân dung Bùi Giáng với nụ cười của ông. Trước khi làm, lên mạng xem ông nằm ở nghĩa trang nào, rồi một sớm chạy xe mang hoa đến, thắp nhang trên mộ ông rồi mới về làm. Lúc đầu làm ông với con mắt trừng trừng đặc trưng của ông; sau thấy không ổn, lại lên mạng tìm và phát hiện ra nụ cười, nên bỏ bức đầu, làm bức sau với nụ cười là thế.

Khi biết tôi làm tượng chân dung "coi được", có nhiều người muốn tôi làm nhưng tôi lại thuận theo "tiếng nói vô hình" khi bắt tay vào làm nhân vật nào. Chẳng hạn trước khi thực hiện tượng bà Hà Thị Cầu và ông Bùi Giáng, tôi dự định làm tượng Phùng Quán, Văn Cao…