Nhàn đàm về thể chế

Đầu năm 1845 khi phê bình triết gia Feuerbach, Karl Marx, lúc ấy còn khá trẻ, đã viết một câu, sau này được dịch sang tiếng Anh và khắc trên mộ của ngài: "Die Philosophen haben die Welt nur verschieden interpretirt, es kömmt drauf an sie zu verändern", tạm dịch: các triết gia giải thích thế giới khác nhau, cái chính là phải tìm cách thay đổi thế giới ấy.

Gần 180 năm sau, Acemoglu và đồng sự, nhận được giải Nobel năm 2024, vì những đóng góp giải thích các nền văn minh thịnh hay suy tàn là do thể chế. Điều ấy đúng, hoặc đúng một phần.

Kỷ nguyên vươn mình, mong sẽ là tỉnh thức, sẽ là hành động. Nói đã đủ nhiều, đến lúc phải làm, làm nhiều hơn. Ở đất nước chúng ta, vinh quang thuộc về những con người hành động, công khai hay thầm lặng, ngày mỗi ngày bền bỉ làm cho cuộc đời bao dung, tốt đẹp hơn. Những điều tốt đẹp ấy đã diễn ra theo những cách như thế nào?

Luật chơi, người chơi… đó chính là thể chế:

Để góp phần trả lời câu hỏi trên, có thể học gì từ các phân tích thể chế, tức là những luật lệ vận hành trong xã hội chúng ta? Tôi mượn một cái khung phân tích từ năm 2008 do giáo sư Pistor của Đại học Chicago đề xuất.

Đại loại như sau: ở đời luôn xuất hiện những cái mới, cái mới ấy thúc đẩy cả xã hội nhốn nháo phản ứng theo. Quốc gia được hưởng nền thịnh trị, nếu sáng tạo được ban thưởng, thịnh vượng được phân chia, tranh chấp được dàn xếp và các giá trị công được quan tâm, bảo vệ. Đó là góc nhìn về chức năng của những luật chơi, giản đơn từ ghi nhận/bảo vệ quyền, cho tới chia sẻ lợi ích, giải quyết tranh chấp, và cuối cùng là điều phối phúc lợi.

Mặt khác, từ góc nhìn về các bên tạo ra thể chế, sẽ có nhiều bên liên quan, từ những tác nhân mờ nhạt yếu ớt cho tới giới thực quyền, có sức mạnh/quyền lực thao túng quá trình làm ra và thi hành luật chơi. Cái khung lý thuyết này khá hữu ích để tìm hiểu về luật chơi, về thể chế. Quy trình làm luật và đánh giá thực thi pháp luật đều dễ hiểu hơn.

Dưới đây là vài ví dụ đã diễn ra rất nhanh trong xã hội chúng ta trong năm 2024. Người chơi, luật chơi… tức là thể chế đã thay đổi ra sao trong khi ChatGPT, dòng chảy dữ liệu, sự ách tắc của tài nguyên đất đai… lừng lững bước vào cuộc sống của chúng ta.

ChatGPT và thể chế giáo dục: Vài năm nay ChatGPT là một thứ tân kỳ. Dân ta hiếu kỳ, nhốn nháo xem nó là cái gì. Các ông già thì nhờ nó làm thơ, các cô cậu bé thì nhờ nó vẽ, nhà nghiên cứu nhờ nó tra cứu tài liệu, còn học viên thì nhờ nó trả bài. Nó luôn ngoan ngoãn làm theo và trả lời ngay tắp lự. Nhà giáo, Nhà trường, Nhà nước cần phản ứng như thế nào với cái trí khôn nhân tạo ấy, nhất là khi nó cần mẫn học thêm từng chớp mắt, càng bắt nó làm nhiều nó càng giỏi?

Nền giáo dục của chúng ta sẽ là thể chế giáo dục tốt nếu ban thưởng cho người sáng tạo, biết học và biết dạy cùng với ChatGPT, nhận diện lợi ích và điều phối xung đột với ChatGPT. Ngược lại, nếu bất lực trước cái mới, tìm mọi cách che chắn né cái mới, để rồi cuối cùng ChatGPT vẫn thống trị cõi riêng, bên cạnh cái thế giới cũ mà người ta cố gắng be bờ đắp đập. Một thể chế giáo dục như thế chắc là lỗi thời, sẽ tự suy tàn.

Thời của ChatGPT, biết cách đặt câu hỏi quan trọng hơn nhiều so với đưa ra câu trả lời. Vậy thì nền giáo dục phải giúp người ta suy nghĩ và đưa ra những câu hỏi tốt. Tựa như đứa trẻ lên ba, càng tò mò, hỏi nhiều thì trí não của nó càng phát triển với tốc độ bùng nổ. Trò đó mới là trò giỏi, trò ngoan. Thầy giỏi là người tạo và nuôi cảm hứng cho đứa trẻ ham học mỗi ngày.

Dòng chảy dữ liệu & quy trình hình thành thể chế: Tôi có những trải nghiệm thú vị trong đời làm nghề thầy giáo, nhất là từ vài năm gần đây. Dù kéo dài trong 4 tháng, hay chỉ vỏn vẹn trong 7 ngày, vẫn có thể làm cho việc dạy và học trở nên tò mò, thú vị. Chìa khóa vẫn chỉ là tạo không gian để người học đưa ra những câu hỏi và chỉ cho họ lựa chọn cách trả lời.

Năm nay chúng tôi học về dự án Luật Dữ liệu, chúng tôi cùng cử tri cả nước tìm hiểu xem Luật Dữ liệu, vừa được ban hành cuối năm 2024, sẽ giúp gì cho nền kinh tế nước ta. Đạo luật ấy có hiệu lực vào mùa hè năm tới, nó là tác phẩm của nhiều tác giả, người co kẻ kéo, cùng nhau nhận diện lợi ích và cách điều phối các ưu tiên của mình. Luật này tốt nếu trao quyền và ban thưởng cho người sáng tạo, biết thâu gom và xử lý những vết chân li ti trên cõi mạng. Đó chính là nguồn tư bản, nguồn vốn, nguồn tài nguyên của thời đại mới.

Luật này tốt nếu điều tiết ổn thỏa lợi ích các bên liên quan, các giải pháp của nó làm cho dòng chảy dữ liệu sinh sôi nảy nở, mang lại phúc lợi cho tất cả những ai hòa chung vào dòng chảy ấy. Quy trình đánh thức, làm cho mọi người nhận ra lợi ích của mình và tạo liên minh, tạo tiếng nói, sức mạnh để hình thành luật chơi được chấp nhận rộng rãi, đó chính là quy trình làm ra luật. Chúng tôi đã chơi như thế, và cũng là học như thế. Chơi mà học.

Ách tắc của tài nguyên đất đai & quy trình vận hành thể chế: Ở nước ta, tôi nghĩ ai cũng quan tâm đến Luật Đất đai. Sự giàu có của các đại gia có vẻ như đều gắn với hoặc được tạo ra bởi các kẽ hở của Luật Đất đai. Đằng sau các đại án như Vạn Thịnh Phát, FLC, Tân Hiệp Phát... hết thảy đều lấp ló các dự án kinh doanh bất động sản.

Năm nay, Luật Đất đai 2024 đã được thi hành sớm hơn dự kiến khoảng 4 tháng. Trục trặc, bế tắc xuất hiện khắp nơi. Học và dạy Luật Đất đai, chúng tôi nhìn lại ký ức khoán, khoán chui, vượt rào, giao đất, cho thuê đất, từ cuộc đời ông Bí thư Kim Ngọc, anh nông dân Đoàn Văn Vươn, Hoa Tháng Năm và dự án vương miện hoa oải hương, Alibaba và Nguyễn Thái Luyện.

Sự cố, phản ứng của giới quyền thế, công thức phân chia lợi ích và điều phối đổ vỡ, đó chính là sự chòi đạp vươn ra của các thể chế thị trường giữa muôn vàn vướng víu của nếp tư duy cũ. Học theo Acemoglu khó mà đoán được thể chế sẽ theo vòng xoáy đi xuống hay đi lên sau mỗi điểm giao thời. Ở nước ta vòng xoáy cải cách thể chế trồi sụt lúc lên lúc xuống và điểm giao thời nhiều như mỗi lần giật mình khi bóng ma của các thế lực thù địch bỗng đột nhiên trỗi dậy.

Vượt lên sự phân tán: Cuối năm, tinh gọn thể chế, nhiều người sẽ ra đi. Một bộ hồ sơ kinh doanh bất động sản vòng vèo với bốn năm chục con dấu là minh chứng rõ ràng cho sự cát cứ, phân mảnh. Chính quyền chỉ có một, song sở ngành phân chia lãnh địa quản lý của mình. Như cửa sổ đón dân, sở ngành nhiều hay ít tùy theo nhu cầu quản lý của từng địa phương, cái lõi bên trong là chính quyền thành phố, quyền lực ấy phải thống nhất. Như các đại lý được ủy quyền, sở ngành nhân danh chính quyền thành phố.

Với bên ngoài, chính quyền thành phố như một pháp nhân độc lập, chịu trách nhiệm cho mọi hành vi công vụ của bộ máy thuộc quyền. Triều đình phong kiến xưa kia có lục bộ, nghĩa là có 6 bộ, vua Gia Long lập ra triều đại mới, chia nước ta thành 22 tỉnh, quản lý một lãnh thổ rộng lớn như ngày nay. Hơn hai trăm năm sau, nếu thu gọn lại các bộ và các tỉnh, cũng là học lại vốn cũ để giải bài toán ngày nay. Để tuyển người tài nước ta đã có cả ngàn năm khoa cử. Những di sản cổ kính ấy của phương Đông cần phải được học lại, làm mới lại, không có gì thân thương hơn những hồi tưởng về nguồn gốc, tổ tiên.

Hành động để thay đổi thế giới mới là điều đáng hãnh diện, đáng tôn vinh. Đọc Acemoglu, hy vọng bạn có thêm được một góc nhìn. Thay vị trí, đổi góc nhìn, thế giới lại có thể được giải thích khác, rất khác. Lang thang phơi mình trên cõi mạng, tò mò, trôi dạt theo từng cơn sóng nhấp nhô dưới cây gậy chỉ huy của những thuật toán bí ẩn, nếu đó là bạn, thì nên dừng lại một giây. Đã đến lúc tỉnh thức, kháng cự, không dâng hiến tự do của mình cho những độc tài số. Quả là es kommt drauf an sie zu verändern, giải thích thế giới chỉ là một chuyện, thậm chí vặt vãnh, hành động để thay đổi thế giới mới là điều đáng hãnh diện, đáng tôn vinh.■