Nóng thuế quan có làm mát khí hậu?

Có thật là trong cuộc chiến thuế quan, hưởng lợi cuối cùng chính là khí hậu toàn cầu?

Suy thoái và phát thải

Trong cuốn Thảm họa khí hậu (2021), Bill Gates đưa ra ba con số: 51, 0 và 5 - tương ứng với 51 tỉ tấn CO2 mà toàn nhân loại đã thải ra môi trường trung bình trong một năm, mục tiêu phát thải ròng bằng 0, và 5% là tỉ lệ phát thải mà nhân loại đã giảm được trong những năm xảy ra đại dịch COVID-19.

Mức giảm này đến từ việc rất nhiều hoạt động thương mại bị đình trệ, kinh tế toàn cầu suy giảm (hơn 3,1% năm 2020 theo IMF) và nhiều hoạt động phải dừng lại, trong đó có vận tải hàng không quốc tế. Ấy là chưa kể 7 triệu người chết, hàng trăm triệu người thất nghiệp.

Tất nhiên không ai muốn có thêm 5% giảm phát thải mà đổi bằng những mất mát khủng khiếp như vậy. Vấn đề ở đây là mối tương quan có thật: suy giảm tăng trưởng kinh tế đồng thời sẽ giảm phát thải CO2. 

Tăng trưởng kinh tế đi kèm với việc sử dụng nhiều năng lượng hơn để phục vụ các hoạt động sản xuất và vận tải, và do đó, lượng khí phát thải sẽ nhiều hơn. Ngược lại, khi kinh tế suy thoái thì lượng khí thải sẽ giảm đi. Và kinh tế toàn cầu suy giảm có thể đến từ các cuộc chiến thuế quan.

Bài học lịch sử, mà báo giới Mỹ gần đây luôn nhắc lại: Đạo luật thuế quan Smoot-Hawley năm 1930, tăng thuế nhập khẩu nhằm bảo vệ các doanh nghiệp và nông dân Mỹ, nhưng rốt cuộc lại làm trầm trọng thêm tình hình kinh tế quốc tế vốn đã căng thẳng trong thời kỳ Đại suy thoái. Theo ước tính của giáo sư kinh tế Douglas Irwin tại Đại học Dartmouth, đạo luật này đã tăng thuế nhập khẩu lên trung bình 15% đối với hàng trăm mặt hàng.

Nhiều nhà kinh tế cho rằng đạo luật thuế quan này không mang lại hiệu quả vì nó bóp nghẹt thương mại toàn cầu. Quả vậy, chỉ trong vòng vài năm, đạo luật Smoot-Hawley đã góp phần khiến cuộc Đại suy thoái trở nên tồi tệ hơn, theo báo The Washington Post. 

Về mặt môi trường, phát thải CO₂ toàn cầu giảm khoảng 25 - 30% trong giai đoạn 1929 - 1932 của cuộc Đại khủng hoảng, theo một nghiên cứu do Nature Climate Change công bố.

Gần hơn, trong thương chiến Mỹ - Trung ở nhiệm kỳ đầu của Tổng thống Trump năm 2018 và 2019 (Mỹ áp thuế lên 550 tỉ USD giá trị hàng hóa từ đại lục và Bắc Kinh trả đũa với thuế lên 185 tỉ USD hàng hóa từ Hoa Kỳ), IMF ước tính GDP toàn cầu đã suy giảm khoảng 0,8%.

Cuộc chiến thuế quan lần này của Hoa Kỳ phát động có quy mô lớn hơn nhiệm kỳ trước rất nhiều lần và do vậy ảnh hưởng của nó tới sự suy giảm GDP toàn cầu cũng sẽ lớn hơn. Theo cùng logic và kinh nghiệm lịch sử, hành tinh cũng sẽ được hưởng lợi. 

Thế nhưng thời nay, thời của toàn cầu hóa, lại khác. Dữ liệu gần đây cho thấy suy thoái kinh tế không đi kèm với giảm phát thải ra bầu khí quyển như ta tưởng.

Tưởng giảm mà tăng

Thử tưởng tượng một ngôi làng bỗng dưng chuyển sang tự cung tự cấp lương thực thực phẩm, không di chuyển giao du với ai. Tưởng tiêu thụ sản phẩm địa phương, bớt di chuyển sẽ giảm phát thải, nhưng không phải vậy. 

Không giao thương với ai thì phải tăng cường hoạt động nông nghiệp (vốn phát thải cao), mất quyền tiếp cận các sản phẩm, dịch vụ xanh sạch (tự mình làm chưa chắc đã bằng vì không có vốn, công nghệ). Nói tóm lại là lợi bất cập hại.

Đây là một hình dung giản đơn về cách mà suy thoái kinh tế ảnh hưởng tiêu cực tới khí hậu và môi trường trong thời đại toàn cầu hóa này. Thuế nhập khẩu tăng nên có nhiều thứ phải tự cung tự cấp, do đó không có được công nghệ tốt nhất, giá cả phải chăng nhất. 

Chính sách thuế quan nặng nề chính là rào cản lớn, là nhát dao cắt, là rào cản ngăn chặn các công nghệ xanh, sạch, các sản phẩm xanh, sạch đi khắp toàn cầu, từ đó làm suy yếu quá trình giảm phát thải CO2 cũng như giảm hiệu quả của các nỗ lực ứng phó biến đổi khí hậu.

Cuộc đấu thuế qua lại giữa Mỹ - Trung Quốc chắc chắn sẽ ảnh hưởng rộng khắp, nhưng xét riêng vấn đề phát triển bền vững, "nạn nhân" sẽ là công nghệ và năng lượng sạch.

Các kế hoạch đánh thuế hàng nhập khẩu của ông Trump có thể khiến các công ty Mỹ và cả người tiêu dùng phải trả thêm hàng tỉ đô la cho pin và xe điện, cũng như cho thép dùng trong việc xây dựng các trang trại năng lượng mặt trời, nhà máy địa nhiệt, cơ sở hạt nhân, đường dây truyền tải và nhiều hạng mục khác. 

"Việc này sẽ làm tăng chi phí cho năng lượng sạch và khiến cuộc cách mạng (của các ngành công nghiệp phát thải thấp) chậm lại" - David Victor, giáo sư chính sách công tại Đại học California, San Diego, nói với tạp chí MIT Technology Review.

Theo Time, phần lớn thiết bị năng lượng mặt trời của Mỹ được vận chuyển từ Đông Nam Á, khu vực chịu các mức thuế cao nhất (theo kế hoạch trước khi ông Trump tạm hoãn 90 ngày). Nhiều nhà phát triển Mỹ đã tích trữ các tấm pin mặt trời để chuẩn bị cho các mức thuế. 

Tuy nhiên, các chuyên gia cảnh báo nguồn cung trong nước có thể không đáp ứng được nhu cầu, đặc biệt khi chuỗi cung ứng của Mỹ chưa được xây dựng để đáp ứng. 

"Dù muốn xây dựng một chuỗi cung ứng pin hoặc năng lượng mặt trời hoàn toàn tại Mỹ, chúng tôi sẽ mất rất nhiều thời gian để tích lũy chuyên môn và kiến thức cần thiết để làm điều đó. Việc tạo ra một cú sốc giữa quá trình này đang làm chậm quá trình và khiến việc hoàn thành trở nên khó khăn hơn" - Bentley Allan, phó giáo sư Đại học Johns Hopkins, nói với Time.

Theo Cơ quan Thông tin năng lượng Mỹ, dự kiến 18,2 GW dung lượng lưu trữ pin quy mô lớn sẽ được bổ sung vào lưới điện của Mỹ trong năm 2025. Tuy nhiên, hầu hết pin lithium-ion cần thiết cho việc này được nhập khẩu từ Trung Quốc; xuất khẩu pin lithium-ion của Trung Quốc sang Mỹ đã đạt mức cao kỷ lục 1,9 tỉ USD vào tháng 12-2024. Mặc dù giá pin trên toàn cầu đang giảm do dư cung, các mức thuế dự kiến sẽ làm tăng chi phí tại Mỹ.

Tương tự với xe điện. Theo Time, các mức thuế của ông Trump, cùng các động thái chống xe điện khác của chính quyền hiện tại, dự kiến sẽ làm chậm tiến độ đạt mục tiêu 50% tổng số xe mới bán ra phải là xe điện vào năm 2030 có từ thời ông Biden. 

Chính quyền Trump cũng giữ nguyên chính sách từ thời Biden, áp thuế 100% đối với xe điện sản xuất tại Trung Quốc, gần như cấm bán chúng tại Mỹ. Ngay cả khi một chiếc xe được sản xuất tại Mỹ, nhiều bộ phận cần thiết vẫn phải nhập khẩu.

Rộng hơn, nếu thuế quan làm giảm dòng chảy của các thiết bị, công nghệ hiện đại, bền vững, một số quốc gia có thể quay lại các phương pháp lỗi thời khiến ô nhiễm trầm trọng hơn và cản trở quá trình chuyển đổi năng lượng sạch.

Và rừng vẫn cháy

Tóm lại, các chuyên gia cho rằng việc thương mại quốc tế chậm lại có thể mang lại một lợi ích nhỏ và tạm thời trong việc giảm phát thải khí nhà kính, một phần đến từ giảm tiêu thụ nhiên liệu như xăng và dầu dùng để vận chuyển hàng hóa bằng tàu biển, máy bay và xe cộ trên toàn thế giới. 

Tuy nhiên, bất kỳ lợi ích nào từ giảm phát thải sẽ nhanh chóng bị lấn át bởi chi phí tăng vọt trên toàn cầu, làm tổn hại nỗ lực chuyển đổi sang năng lượng xanh.

"Tôi cho rằng nếu có suy thoái kinh tế hoặc đình trệ sản xuất, điều mà chẳng ai mong muốn, trong một hai năm đầu có thể sẽ có lợi đôi chút cho khí hậu. Nhưng về lâu dài thì điều này sẽ gây hại cho khí hậu vì thuế quan ảnh hưởng đến công nghệ sạch nhiều hơn phần lớn các ngành khác, do đặc thù thương mại với Trung Quốc" - Rob Jackson, người đứng đầu Global Carbon Project, tổ chức gồm các nhà khoa học theo dõi lượng khí thải nhà kính hằng năm, nhận định với AP.

Tương tự, Dan Jasper, cố vấn chính sách cấp cao tại tổ chức Project Drawdown, cho rằng bất kỳ sự giảm phát thải nào cũng chỉ là tạm thời. "Tôi hoàn toàn nghi ngờ việc điều này có thể mang lại tác động tích cực cho biến đổi khí hậu, đặc biệt là với quá trình chuyển đổi năng lượng" - ông nói.

Cuối cùng, khí hậu vẫn phải kêu cứu bởi hàng tỉ đô la tiền lãi của cuộc chiến này cũng không bảo vệ được cho con người trước các thảm họa thiên nhiên do biến đổi khí hậu đem lại.

Và những cánh rừng ở Mỹ có lẽ sẽ lại tiếp tục cháy dữ dội hơn cùng sức nóng của cuộc chiến thuế quan.