Phân hạng bạn bè

Con người khó lòng thoát khỏi cám dỗ của thứ hạng: sách phải mua "bán chạy nhất", ăn tối phải chọn nhà hàng "top 10 địa điểm ăn uống", nghe nhạc thì Billboard top 100. Thú vị làm sao, ta thích thú với việc xếp hạng tất cả mọi thứ, kể cả tình cảm bạn bè.

Chúng ta cứ nhắc mãi hai tiếng best friend (bạn thân) đến mức ngỡ như chữ này đã có từ thuở khai thiên lập địa, nhưng hóa ra định nghĩa này chỉ mới xuất hiện khoảng giữa thế kỷ 20. 

Theo nhà sử học Barbara Caine, trước đó, người xưa hay dùng sentimental friends (người bạn thân thiết đầy cảm xúc) hay beloved friends (bạn thân yêu), mang đến nhiều cảm xúc ủy mị hơn về một tình bạn gắn bó. Qua giai đoạn cuối của những năm 1900, cụm từ best friend dần bao phủ trong âm nhạc, tiểu thuyết, quảng cáo.

Mỗi người phải có năm bảy loại bạn bè: bạn thân nhất, bạn thân thân, hay "bè" chứ không hẳn là bạn... Một người bạn thân có thể là bất kỳ ai - từ người chung phòng tập thể hình, hàng xóm trong khu dân cư hay đồng nghiệp nơi làm việc. Quan trọng là ta dựa vào đâu để đo tình bạn và xếp hạng thân sơ?

Thước đo độ thân

Thông thường, ta có thể đánh giá mức độ thân thiết với một người bạn thông qua mức độ chấp nhận hỗ trợ của mình đối với người đó. Cụ thể: với bạn thân, bạn có thể làm mọi thứ để giúp đỡ họ mà không cảm thấy phiền hay bất tiện như khi người khác nhờ vả. "Ví dụ như bạn có thể giúp một người bạn hơi thân chuyển nhà, nhưng sẽ không tới an ủi thân tình trong thời gian họ ly hôn" - nhà tâm lý học xã hội Beverley Fehr minh họa.

Các nghiên cứu tình bạn thường yêu cầu người tham gia xếp hạng mối quan hệ từ quen biết, bạn bình thường, bạn tốt, bạn "hơi thân" và bạn thân. Chẳng hạn, nghiên cứu năm 2020 với sinh viên đại học Mỹ cho thấy trung bình, hai người bạn thân có thời gian làm bạn với nhau kéo dài chín năm. 

Điều này chứng tỏ thời gian phần nào đó có vai trò quan trọng trong việc xác định mức độ thân thiết, ngoài chuyện sẵn lòng giúp đỡ. Bên cạnh đó, giáo sư xã hội học Rebecca Adams còn chú ý tới tần suất gặp mặt. Adams tin rằng bạn thân có thể là những người bạn gặp thường xuyên nhất.

Đã hòm hòm ba yếu tố đánh giá, vậy chính xác thì mọi người "xếp hạng" bạn bè như thế nào? Lạnh lùng mà nói, chúng ta làm điều này không khác gì cách nhà trường xếp hạng thành tích học tập: sẽ có vài ba người đứng đầu danh sách (best friend), có những người gần gũi (close friend), và chắc chắn sẽ có người về cuối.

Đó là hành động vô thức chứ không hẳn đầy toan tính thiệt hơn. Như lý thuyết của nhà tâm lý học tiến hóa người Anh Robin Dunbar, con người chỉ có thể duy trì 150 kết nối xã hội, vì chúng ta khó có thể xử lý các mối quan hệ hiệu quả nếu vượt quá "con số Dunbar" này.

Trong thực tế, số lượng mối liên kết có thể dao động trong khoảng 100-200. Những mối quan hệ này được chia thành nhiều vòng tròn với nhiều cấp độ khác nhau.

Ở cấp độ vòng tròn lớn nhất, tạm xem như những người biết mặt nhớ tên đủ quen biết, 150 là số lượng người bạn chúng ta có thể mời đến trong một bữa tiệc hoành tráng. Ở cấp độ tiếp theo, 50 người là số lượng người bạn đủ thân để chúng ta mời tới một bữa ăn tại gia thân mật hơn. Bạn sẽ gặp những người này khá thường xuyên, nhưng vẫn chưa đủ gắn bó để chia sẻ những câu chuyện quá riêng tư.

Với vòng tròn nhỏ hơn khoảng 15 người, bạn có thể dựa dẫm, tâm sự và tìm sự cảm thông. Và cuối cùng, vòng tròn nhỏ nhất và thân thiết nhất khoảng 5 người, bao gồm bạn thân nhất và người thân trong gia đình.

Các vòng tròn này ổn định về quy mô nhưng có thể thay đổi về thành phần theo thời gian: những người thuộc "top 5" trong tháng này có thể rớt hạng vào những tháng sau hoặc ngược lại. Mọi người di chuyển giữa các vòng tròn và trong trường hợp đáng buồn nhất, rời khỏi vòng tròn xã hội của bạn.

Bạn của anh có là bạn của tôi?

Bên cạnh việc xếp hạng bạn bè từ chính cảm nhận của chúng ta, mỗi người còn đánh giá mức độ thân thiết của bạn bè dựa trên cách bạn bè xếp hạng họ.

Tiến sĩ Peter DeScioli và phó giáo sư tâm lý học Robert Kurzban, cùng thuộc Đại học Pennsylvania, đã chứng minh cái họ gọi là "giả thuyết liên minh" về tình bạn.

Trong quá khứ, một trong những lý thuyết nền tảng về tình bạn có liên quan đến việc "tiền trao cháo múc": bạn cho tôi cái bánh, tôi tặng bạn ly nước. Theo tiến sĩ DeScioli, vấn đề với lý thuyết này là "nếu nó đúng, chúng ta nên giống như nhân viên kế toán giỏi, theo dõi những gì chúng ta làm cho bạn bè và những gì họ làm cho chúng ta". Tuy nhiên, ông và Kurzban tin rằng "có bằng chứng cho thấy chúng ta không làm điều đó".

Để thực hiện nghiên cứu, các nhà khoa học đã tìm đến nền tảng mạng xã hội MySpace - nơi cho phép người dùng xếp hạng bạn bè và sở hữu cơ sở dữ liệu khổng lồ. Họ đánh giá mức độ ảnh hưởng của việc người khác xếp hạng bạn có ảnh hưởng đến việc bạn xếp hạng người khác hay không.

Kurzban giải thích một cách dễ hiểu: tôi sẽ là bạn thân nhất của anh nếu anh cũng xếp tôi đầu bảng bạn bè. Còn giữa bạn A hạng nhất và bạn B hạng nhì - hai thứ hạng vốn không quá cách biệt, 69% người được hỏi sẽ chọn bạn thân nhất là người xếp hạng họ cao hơn. 

Rất thực tế, chúng ta thích những người xem chúng ta thân thiết, và không quá quan tâm đến những người xếp hạng chúng ta quá thấp. Chúng ta ghen tị với những mối quan hệ khác của người bạn thân, chứ không đơn thuần chỉ quan tâm những gì cho đi và nhận lại trong mối quan hệ này. 

Đó hệt như quan hệ giữa các quốc gia với nhau: khi chúng ta liên minh với một nước, chúng ta thầm lặng xem xét cách họ cư xử với những nước khác, để biết chúng ta đang ở đâu trong sơ đồ tình hữu nghị.

Xếp hạng bằng hữu làm chi?

Về mặt tích cực, bảng xếp hạng bạn bè giúp chúng ta có thể sử dụng thời gian và tình cảm một cách hiệu quả. Mỗi người có một mức pin "năng lượng xã hội" (social energy) khác nhau. Hiểu đơn giản, đây là năng lượng cần có để giao tiếp xã hội. Khi "đầy pin", chúng ta tương tác với người khác nhiều hơn, còn khi trong trạng thái "cạn pin", chúng ta phải tìm cách sạc đầy lại. 

Tương tác xã hội với những người hướng ngoại là hành vi giúp nạp năng lượng; trong khi đó, với người hướng nội, chính là tiêu hao năng lượng. Bởi vì năng lượng này có giới hạn, chúng ta không thể tương tác với mọi người như nhau, nên thông thường thời gian và công sức của mỗi người chỉ dành cho ba đến năm người bạn thân thiết nhất. Như một danh mục đầu tư, chúng ta bỏ ra nhiều hơn cho những mã sinh lời.

Phó giáo sư tâm lý học Jaimie Arona Krems (Đại học California, Los Angeles) cho biết "định danh" bạn thân cho người khác còn khiến chúng ta hài lòng với mối quan hệ đó hơn. Tình bạn thân thiết khiến chúng ta vui sống và tăng khả năng đối mặt với thử thách. Một nghiên cứu tổng hợp từ 149 nghiên cứu khác kết luận rằng sợi dây liên kết tình bạn còn có ích với sức khỏe hơn cả giảm cân hay luyện tập thể thao.

Tuy nhiên, dù giới hạn tình bạn thân nhất đã mang lại nhiều lợi ích, không ai thật sự muốn về cuối trong cuộc đua tình bạn. Thử tưởng tượng suốt bao nhiêu năm qua, ta nghĩ mình là người bạn thân nhất của họ. 

Nhưng đến khi người bạn này tổ chức đám cưới, một "người bạn thân nhất" khác đột ngột xuất hiện, trở thành phù dâu hay phù rể. Nó khiến ta bẽ bàng nhận ra mình chỉ là một "người thứ ba" trong tình bạn này. Dù không có thiệt hại cụ thể, nỗi tổn thương có thể đeo đuổi tình bạn thêm tận vài năm.

Với từ khóa #bestfriend, chúng ta có thể có gần 69 triệu bài đăng trên Instagram, hay hơn 10 triệu bài đăng trên TikTok, cho thấy sức hút khó cưỡng đến từ việc "thể hiện" tình cảm bạn bè thân thiết.

Có bạn là tốt, có bạn thân nhất lại càng tốt hơn. Nhưng nếu không có bạn thân thì sao? Ổn thôi, miễn chúng ta vẫn có những mối quan hệ khiến ta cảm thấy kết nối và thuộc về, thì tên gọi nào cũng chỉ là một cách định danh mà thôi.