Quản trị quốc gia hiện đại: Để vỗ cánh bay cùng đàn sếu

Cùng thời điểm ấy, chấp nhận bản Hiến pháp do người Mỹ soạn, Nhật Bản cất cánh từ đống tro tàn. Được quản trị bởi các quan chức tài năng, trung thành và mẫn cán, Chính phủ làm đúng việc, kiến tạo, dẫn dắt cả xã hội, trong suốt thế kỷ 20 cảm hứng phát triển từ Nhật Bản đã lan tỏa sang những phần còn lại của Đông Á.

Ngày nay, vỗ cánh bay cùng đàn sếu của các quốc gia đồng văn, Chính phủ nước ta đang được làm mới, nhấn mạnh thực thi nền quản trị quốc gia hiện đại. Điều ấy là gì, và cần được bắt đầu từ đâu.

Để Nhà nước làm đúng việc

Định nghĩa ngắn gọn, quản trị quốc gia là các truyền thống giúp một xã hội chọn và trao quyền cho những người thực tài, buộc những người ấy chịu trách nhiệm trước nhân dân. Họ có thể bị thay thế bởi những người phù hợp hơn, khi cần. Nguyên lý đơn sơ là thế, song bí ẩn thường nằm ở những khâu thực thi nho nhỏ. Quyền lực đầy cám dỗ, vì không phải là thánh thần, người phàm thường thích có quyền và ai cũng muốn né trách nhiệm, nếu có thể.

Điều thực thi nho nhỏ đầu tiên bắt đầu bằng các đợt tuyển dụng và đào tạo công chức cho khu vực công. Xa rời truyền thống khoa cử, không tuyển chọn công chức toàn quốc qua các kỳ thi mang tính ganh đua quyết liệt là những tính toán ngắn hạn, sai lầm. Bỏ các kỳ thi đại học mang tính cạnh tranh cũng là một sai lầm, vì kỳ thi đại học tuyển chọn sinh viên ưu tú. Nhà nước sẽ lựa chọn được công chức từ nguồn nhân lực tài năng ấy.

Công chức nên được tuyển dụng qua các kỳ thi công khai, cạnh tranh, rộng rãi, toàn quốc, bình đẳng, không phân biệt. Trăm người chọn lấy vài người. Sau trúng tuyển là tập sự, sau tập sự là phân bổ, luân chuyển, lấy thành tích của họ làm tiêu chí thăng thưởng. Vốn cổ ấy đã được tích lũy và trầm lắng qua ngàn năm lịch sử nền quan chế nước ta. Chỉ có điều chúng đã bị lãng quên.

Như vậy, tiếp nối cuộc cách mạng tinh giản bộ máy đang ảnh hưởng đến hàng vạn người, cần suy nghĩ dài hơn về đào tạo, tuyển dụng và quản lý nhân lực trong khu vực công. Thay vì phân tán quyền tuyển dụng cho các địa phương và nhiều ngành, ngạch công chức nên được thi tuyển cạnh tranh hằng năm với quy mô toàn quốc dưới sự điều hành thống nhất của Bộ Nội vụ.

Mùa thi tuyển cần bám sát thời điểm học viên các trường tốt nghiệp. Cũng không nên nhân danh sự công bằng mà ghi nhận quyền thi tuyển công chức của tất cả các trường dân lập, tư thục, của các hệ tại chức, chuyên tu, vừa học vừa làm. Ngạch quan, ngạch công chức chỉ nên dành cho sinh viên ưu tú, tinh hoa, công chức thực tài mới giúp nền hành chính ứng xử ngang tầm với giới doanh nhân trong nước và nước ngoài.

Điều nho nhỏ tiếp theo là Chính phủ cần làm đúng việc. Nhà nước nhỏ như cần thiết. Những việc gì kinh tế tư nhân và xã hội công dân tự giải quyết ổn thỏa thì không cần bàn tay của Nhà nước. Để làm điều ấy, Chính phủ phải nuôi dưỡng nguồn thu tư nhân, tiếp sức cho giới doanh nhân, của cải của họ phải được an toàn, tránh mọi sự can thiệp tùy tiện từ nền hành chính. Tư hữu chỉ nảy nở khi có bàn tay bảo hộ của Nhà nước. Đăng ký tài sản, đảm bảo tự do thương mại, thực thi hợp đồng, Nhà nước hỗ trợ đắc lực trong tuân thủ nghĩa vụ, đảm bảo kỷ cương cạnh tranh diễn ra.

Mắc mớ của 40 năm cải cách kinh tế vẫn nằm ở chính điểm này. Nhà nước hiển nhiên có quyền lực phân phối tài nguyên, nhất là tài nguyên đất đai, công sản, đầu tư công. Ai cũng biết nước ta thiếu vắng các nhà công nghiệp đủ sức cạnh tranh toàn cầu. Ai cũng biết giới giàu có hình thành chủ yếu từ khả năng tiếp cận nguồn lực đất đai. Nhà nước làm ra luật, nhưng ép cơ quan nhà nước phải tuân thủ pháp luật là điều thật khó khăn. Nếu có sai phạm, doanh nghiệp và người dân có quyền khởi kiện cơ quan hành chính ra tòa, dù có thắng, thi hành bản án hành chính cũng vô cùng phức tạp. Chúng ta có nhiều luật, song thực thi công lý quả thực là gian nan.

Cảm hứng phát triển quốc gia

Ngày giáp Tết, xe cộ ùn ứ, không khí đặc quánh, các đô thị nín thở, bước ra đường là ngại kẹt xe. Ai cũng biết, vậy phải làm gì và làm như thế nào? Quản trị quốc gia bắt đầu bằng chính sách, chính sách bắt đầu bằng ý tưởng, ý tưởng xuất hiện khi chúng ta đối mặt các trục trặc thường ngày. Cuộc đời tuôn chảy với muôn vàn ý tưởng, tùy chỗ đứng và góc nhìn mà ý tưởng của chúng ta giống hoặc khác nhau. Một chính sách tốt thường chỉ nảy sinh sau cuộc ganh đua và phản biện giữa vô vàn ý tưởng.

Các đô thị nén với dân cư đông đúc đang thay thế dần làng mạc xưa kia. Trong quá khứ, năng lực tự quản của làng xã đã là một trụ cột hình thành nên quốc gia Việt Nam. Tương lai sẽ thuộc về các đô thị tự quản. Muốn vậy phải trao quyền, các đô thị phải cạnh tranh, thu hút nguồn lực để tự giải quyết các thách thức phát triển của riêng mình. Tiếp nối các nỗ lực tinh giảm bộ máy ở cấp bộ, cần tới những ý tưởng phân quyền mạch lạc giữa chính quyền trung ương và địa phương, tạo điều kiện cho sự ra đời của các đô thị có quyền tự quản cao, có ngân sách tương đối độc lập, có năng lực cạnh tranh với các đô thị toàn cầu.

Bắt đầu từ những ý tưởng về kỷ nguyên vươn mình, cảm hứng phát triển phải được nhân rộng và lan tỏa trong xã hội. Nước Nhật canh tân không chỉ bởi Nhật hoàng Minh Trị. Giới doanh nhân, giới quan lại, giới học giả, văn nghệ sĩ, báo chí cùng nhân dân khai phóng, họ mới là nguồn động lực thực sự đã giúp quốc gia này cất cánh.

Quản trị hiện đại suy cho cùng có thể tóm lại chỉ ở một điều: khơi thông mọi kênh thúc đẩy cạnh tranh đưa ra chính sách tốt hơn, quản trị tài nguyên hiệu quả hơn, làm cho người dân ngày càng hài lòng hơn. Khu vực công cũng phải chịu sức ép cạnh tranh, luôn cần được làm mới, làm được nhiều việc hơn với chi phí thấp hơn. Chỉ có như vậy niềm tin của công chúng vào các thể chế công quyền mới ngày càng bền chặt. ■