Riêng tư trong thế giới triệu con mắt soi vào

Người ta thường nói có ba thứ không lấy lại được: tên đã bay, lời đã nói và thời gian đã trôi. Tuy nhiên, với sự phát triển của mạng xã hội như hiện tại, có thể còn có thêm một thứ ta trao đi mà không thể lấy lại được nữa: quyền riêng tư.

Tròn một tháng đã qua kể từ vụ lùm xùm hai nhân vật quyền cao chức trọng của một công ty công nghệ bị phát hiện ngoại tình khi cùng xem buổi biểu diễn của nhóm nhạc rock người Anh Coldplay. 

Giờ không phải lúc châm biếm hay chế giễu cặp đôi này, mà là nhìn nhận điều thực sự đáng suy ngẫm hơn: quyền riêng tư đã không còn "chỉ riêng mình ta". Trong thời ống kính camera khắp nơi và mọi thứ có thể được đưa lên mạng trong tức khắc, theo thời gian thực, cả những người vô hại nhất cũng có thể thành nạn nhân của cộng đồng mạng.

Từ không ai biết đến cả nước hay

Ngày 16-7, Andy Byron, CEO start-up công nghệ Astronomer, bị bắt gặp ôm chặt giám đốc nhân sự Kristin Cabot (cả hai đều đã có gia đình riêng) trên màn hình khổng lồ tại một buổi hòa nhạc Coldplay ở Foxborough, Massachusetts. 

Đây là màn Kiss Cam quen thuộc ở các sự kiện: hai khán giả bất kỳ sẽ được phát lên màn hình lớn để "yêu cầu" họ hôn nhau (tiêu chí "vui là chính"). Byron và Cabot lập tức tản ra khỏi khung hình, khiến thủ lĩnh Coldplay, Chris Martin, buông một câu bông đùa (mà sau này sẽ thành lời dự báo chính xác): "Hoặc họ ngoại tình, hoặc họ rất dễ ngại ngùng".

Không ngoài dự đoán, đoạn video nhanh chóng gây bão mạng, dẫn đến việc cả Byron lẫn Cabot đều từ chức. Khoảnh khắc này còn bị chế ảnh, biến thành trò chơi điện tử, thậm chí các công ty cá cược trực tuyến còn mở kèo xem liệu đôi tình nhân này có ly hôn hay không. 

Thậm chí, cả những người không liên quan cũng "thừa nước đục thả câu": một tài khoản TikTok tự nhận mình là con gái của Byron, đạt được gần 200.000 người theo dõi trước khi bị phát hiện lừa đảo. Khi câu chuyện qua đi, chỉ có hai người mất việc, nhưng chắc chắn có hơn hai người được lợi từ vụ bê bối này.

Dẫu biết chẳng thể nào kỳ vọng bí mật ở chốn công cộng hơn 50.000 người ở một buổi diễn nhạc rock, và khó có thể bào chữa gì cho hành vi vụng trộm, nhưng nào ai nghĩ đến việc trở thành người nổi (tai) tiếng chỉ sau một đêm chỉ với vài chục giây quay trộm từ điện thoại người khác? Kỳ thực, câu chuyện "from zero to hero" nghe thật khó nhưng lại cũng thật dễ, với sức lan tỏa của mạng xã hội.

Trong chuỗi sự kiện nhân lễ diễu binh, diễu hành 30-4 ở TP.HCM vừa qua chẳng hạn, một người lính trẻ, chỉ với khoảnh khắc bước xuống xe đầy thần thái đã thu hút đông đảo người hâm mộ. Thông tin cá nhân của anh nhanh chóng bị truy tìm, từ năm sinh, chiều cao, cân nặng đến gia đình, bạn bè. 

Dù được chú ý bởi hình ảnh tích cực, anh gặp không ít phiền toái khi xuất hiện nơi đông người: bị chen lấn, xô đẩy, phải nhờ đồng đội hỗ trợ, liên tục bị gọi tên, gửi thư, tặng hoa. Bỗng chốc, anh được hâm mộ như một người nổi tiếng - vai trò mà anh có lẽ không ngờ tới.

Ở nước ngoài, người ta dùng thuật ngữ doxing để chỉ việc tìm kiếm và công khai danh tính thật của người khác trên mạng với mục đích xấu. Dễ nhận thấy, cả Byron và Cabot đều bị đào bới thông tin quá mức, để rồi dữ liệu cá nhân bị "tung hê" lên mạng xã hội cho hàng triệu người tiếp cận và lên án.

Trong khi phần đông coi đó chỉ là một trò giải trí trên mạng, nhiều người lại quên mất rằng những vụ phanh phui như vậy tác động trực tiếp đến đời sống thật của các nhân vật liên quan, bao gồm cả các nạn nhân ngoài ý muốn, như tài khoản mạng xã hội của người vợ bị phản bội hay cô đồng nghiệp xuất hiện chung màn hình với cặp đôi ngay lập tức cũng được tìm thấy và phủ kín bởi không ít bình luận tiêu cực.

Riêng tư trong thời soi mói

Trước đây, người ta thường hay nói "Mỗi người là nhân vật chính trong câu chuyện của họ". Nhưng thời nay, phải thêm một vế: "và cũng là diễn viên quần chúng trong hàng ngàn câu chuyện của người khác".

Trên BuzzFeed News, phóng viên Clarissa-Jan Lim đã nhắc về hiện tượng "panopticontent", nơi "mọi thứ đều là nội dung dành cho người sáng tạo và mọi người đều là NPC trong thế giới của [người khác]". 

NPC, hay Non-Player Character, là thuật ngữ game, chỉ các nhân vật có trong game nhưng không phải do người chơi điều khiển. Khi không kiểm soát được nội dung mà chính mình vô tình tham gia, ta dễ dàng đối mặt với hậu quả khôn lường. Trường hợp của Lilly Simon (Brooklyn, New York) là một ví dụ.

Simon mắc u xơ thần kinh loại 1, khiến trên da cô có những nốt u. Một ngày tháng 7-2022, khi đi làm về trên tàu điện ngầm, cô bị một người lạ quay lén, phóng to những cục u trên da cô, chèn biểu tượng hình con khỉ cùng dấu chấm hỏi để ám chỉ bệnh đậu mùa khỉ (monkeypox). Thời điểm ấy, căn bệnh này đang hoành hành mạnh mẽ ở New York. 

Đoạn phim đủ "nổi tiếng" để đến một ngày, người thân của Simon thấy và thông báo cho cô. Mãi đến khi đó, dưới phần bình luận trong đoạn clip đã ngập tràn lời lẽ mỉa mai và cả đe dọa. Simon kể với BuzzFeed News rằng bài đăng gợi nhắc lại quá khứ bị trêu chọc của cô và khiến cô vô cùng tức giận. 

Dù sau đó, chủ nhân đoạn clip đã gỡ bài, nhưng những tổn thương mà Simon, khi đó 33 tuổi, phải chịu đựng là không thể biến mất với một cú nhấp chuột.

Một số người khác quay clip nhằm mục đích "dìm hàng" người lạ rõ ràng hơn. Từng có một thời gian, trên TikTok ngập tràn những đoạn clip các cô gái vào phòng tập gym, bí mật quay lại phản ứng của những người đàn ông xung quanh họ. 

Dù mục đích để tôn vinh vẻ đẹp bản thân hay cười chê những kẻ "có vẻ" như quấy rối nhòm ngó họ, những bài đăng này nhanh chóng lan truyền và ảnh hưởng đến những "NPC" bị tai bay vạ gió. Họ sẽ bị ném đá tập thể và trở thành nạn nhân của doxing.

Tại sao thông tin cá nhân lại dễ dàng được tìm kiếm đến như vậy? Công nghệ xóa nhòa lằn rành của mọi khoảng cách, nhưng bản chất thông tin lại là thứ chính người dùng nạp vào dữ liệu của các công ty công nghệ. 

Như với mỗi tài khoản Facebook, mỗi hình ảnh được đăng tải, mỗi định vị được chia sẻ, mỗi nhóm hội được tham gia là sự chấp nhận âm thầm của người dùng khi trao thông tin cá nhân lại cho nhà sáng lập Facebook Mark Zuckerberg. 

(Chính ông chủ Facebook, khi mới 19 tuổi, cũng không hiểu vì sao nhiều người sẵn sàng cung cấp thông tin cá nhân đến vậy. Trong một đoạn tin nhắn bị rò rỉ, anh thậm chí gọi những người tự gửi thông tin cho mình là "bọn ngu", theo Business Insider)

Hãy nhớ lại từng phần mềm trên máy tính, từng ứng dụng trên điện thoại bạn tải xuống, hoặc mỗi khi đăng ký tạo mới tài khoản trên một trang mạng bất kỳ. Có phải chúng thường đi kèm một bản chính sách quyền riêng tư đặc kín chữ? Bạn có đọc hết từng điều khoản, hay bạn sẽ nhanh chóng kéo xuống cuối trang để bấm "Đồng ý"? 

Khảo sát của Trung tâm Nghiên cứu chính sách người tiêu dùng (CPRC) tại Úc tiết lộ chỉ có 6% số người được hỏi đọc hết phần chính sách này. Thật dễ hiểu nếu bạn thuộc 94% còn lại, bởi vì một số chính sách riêng tư có thể dài tới 90.000 từ.

Về sau, trước khi đăng tải thông tin cá nhân lên mạng xã hội, hãy nghĩ đến Zuckerberg. Dù đắm mình trong công nghệ, Zuckerberg ý thức rất cao với khái niệm riêng tư. Tỉ phú công nghệ, giờ ở tuổi 41, có đội bảo vệ trông chừng đến cả rác cá nhân, mua bốn căn nhà xung quanh nhằm loại bỏ khái niệm "hàng xóm". 

Có lẽ, chính vì là người sáng lập ra nền tảng mạng xã hội được sử dụng nhiều nhất thế giới, ông hiểu rằng không có khái niệm riêng tư mà không cần nỗ lực.

Vì rất có thể, trong một phút lơ đễnh, bất hạnh của bạn lại trở thành nội dung "làm tiền" của người khác. Ta có thể hạn chế tối đa dấu vết trực tuyến của mình, nhưng làm sao ngăn việc mình lọt vào ống kính của kẻ khác, rồi bị đưa lên mạng cho hàng triệu con mắt soi vào?