Số phận USAID: Sự thoái lui của nước Mỹ

Hình ảnh các dự án của USAID trên khắp thế giới, từ bé gái đá bóng ở Nam Mỹ, gia đình nhận lương thực cứu trợ ở châu Phi, dự án hỗ trợ bệnh nhân HIV, đã được gỡ xuống, thay vào đó là các vết đinh và khung tranh trống trên tường ở văn phòng.

Gần hai tuần sau nhậm chức, chính quyền ông Trump với cơn "cuồng phong" Elon Musk đã quét sạch và gần như xóa bỏ hoàn toàn dấu vết của tổ chức có hơn 10.000 nhân viên và ngân sách hằng năm khoảng 40 tỉ USD chuyên tài trợ cho các chương trình nhân đạo trên toàn cầu.

Theo The New Yorker, các quyết định này sẽ có lợi cho Trung Quốc và quyết tâm của Bắc Kinh nhằm tăng ảnh hưởng mềm. USAID nhiều chục năm đã giúp tăng sức mạnh mềm của Mỹ trên trường quốc tế, nhưng giờ trở thành tâm điểm mà ông Musk nhắm tới để tiêu diệt. Quyết định này được cho là khá lạ khi ngân sách hằng năm của tổ chức này chỉ chiếm chưa đầy 1% ngân sách liên bang.

Lấy ngân sách cho giảm thuế?

Một số người cho rằng ông Musk tính toán gây sức ép với toàn bộ hệ thống chính quyền liên bang sẽ khó, nên đã lựa chọn một chương trình tương đối nhỏ để tiêu diệt nhằm "giết gà dọa khỉ", để thể hiện hình ảnh mạnh tay và quyết liệt của nhà tỉ phú, và để gieo rắc tâm trạng hoang mang ở Washington trước làn sóng "hạ gục nhanh, tiêu diệt gọn" USAID.

Tới ngày 3-2, chính quyền Trump đã đóng trụ sở chính và trang web của USAID. Một ngày sau, toàn bộ cơ sở USAID ở Washington DC đã đóng cửa. Gần 1.400 nhân viên còn lại được cho nghỉ. 

Ở Hà Nội, các viên chức USAID và gia đình được yêu cầu quay lại Mỹ trong vòng 30 ngày - nếu không tuân thủ sẽ bị quân đội áp giải. Ban đầu, chính quyền thậm chí tính chỉ cho những người này 7 ngày để trở về.

USAID dường như là minh chứng cho thấy chính quyền Trump có thể nhanh chóng loại bỏ một định chế đã tồn tại trong nhiều chục năm mà không gặp bất cứ sự phản đối nào từ Quốc hội, vốn đang do phe Cộng hòa chi phối. 

Một số đối tác USAID chỉ trích vì họ không được nhận chi trả cho những phần việc đã thực hiện. Stefanie Leigh Plant, người làm hợp đồng cho chương trình y tế của USAID, bị sa thải qua email và hủy bảo hiểm y tế ba ngày sau đó. "Lúc đó thì tôi không còn tin được nữa", Plant nói với WSJ.

USAID được thành lập năm 1961 nhằm hỗ trợ giải quyết dịch bệnh, các vấn đề toàn cầu như tử vong ở trẻ em và các chương trình nhân đạo khác. Cơ quan này độc lập với Bộ Ngoại giao Mỹ, nhằm tránh bị đánh giá là viện trợ gắn với yêu sách chính trị. 

Nhưng mục tiêu của USAID hiện đi ngược tinh thần "Nước Mỹ trên hết" của ông Trump và cơ quan về tối ưu hóa chính phủ DOGE của Musk. Hai người họ đang tìm cách cắt hàng tỉ USD chi tiêu chính phủ. 

Chính quyền Trump giờ đưa USAID trở lại Bộ Ngoại giao và Ngoại trưởng Marco Rubio tiếp quản luôn vị trí quyền tổng giám đốc cơ quan này. Chủ nhiệm Ủy ban Đối ngoại Thượng viện Jim Risch (Cộng hòa) nói ông ủng hộ sáp nhập hai cơ quan. 

Lý giải cho việc này, một số nhà quan sát cho rằng đây là cách để Musk có nguồn tiền dành cho việc giảm thuế sau này (chủ yếu có lợi cho các tỉ phú như Musk).

"Không thể loại bỏ một tổ chức bạn không thích hay chỉ vì không đồng ý với sắc lệnh nào đó bằng cách lao vào chiếm tòa nhà như vậy", thượng nghị sĩ Brian Schatz (Dân chủ) nói. 

Nhà Trắng hôm 3-2 chỉ trích USAID là "vô trách nhiệm với người nộp thuế bằng cách chuyển nhiều khoản tiền lớn vào các dự án ngớ ngẩn - trong nhiều trường hợp là độc ác - của những viên chức quan liêu".

Các quan chức USAID lâu năm thừa nhận quá trình giải ngân tài trợ đôi khi có thể không hiệu quả. Chính quyền Trump chỉ trích việc dùng tiền tài trợ cho các chương trình DEI (đa dạng, công bằng và hòa hợp) ở Serbia hay tài trợ cho vở nhạc kịch của người chuyển giới ở Colombia.

Ảnh hưởng lớn toàn cầu

Theo Matthew Kavanagh, giám đốc chương trình Chính sách y tế toàn cầu và chính trị tại Đại học Georgetown, một số hành động của chính quyền Trump như sa thải các nhân viên hợp đồng về căn bản đúng luật, nhưng các hành động khác để đóng USAID là vi phạm quyền của Quốc hội.

Khi ông Trump đắc cử hồi tháng 11, giới chức USAID đã biết là thay đổi sẽ đến, nhưng những người từng trải qua các chính quyền Cộng hòa trước không thể ngờ những biện pháp đột ngột và nhanh chóng như vậy. 

Các dự án phải dừng bao gồm chương trình phòng chống Ebola ở Uganda, chống vi rút ăn thịt người Marburg ở Tanzania, hay chương trình chống đậu mùa khỉ ở nhiều nước. Ở Việt Nam, hàng nghìn người làm trong chương trình dò phá bom mìn ở Quảng Trị đã phải dừng làm việc. 

Các chương trình liên quan tới tẩy rửa chất độc da cam ở sân bay Biên Hòa, Đại học Fulbright Việt Nam, các dự án y tế hay hợp tác giáo dục cũng bị ảnh hưởng.

Hầu hết nhân viên tại một bệnh viện dã chiến ở Gaza cũng bị cắt hợp đồng đột ngột. Người quản lý bệnh viện gửi tin nhắn cho nhân viên bị ngừng việc nói họ được trả 400 USD cuối cùng. 

Một số chương trình viện trợ nhân đạo khẩn cấp hiện được miễn trừ lệnh đóng cửa, nhưng nhân viên và người nhận viện trợ đều nói họ không có hướng dẫn về việc chương trình nào nằm thuộc diện này. Ông Rubio nói với Fox News rằng "đây không phải là từ bỏ viện trợ quốc tế. Có những việc chúng ta vẫn sẽ cần làm qua USAID".

Thượng nghị sĩ Chris Murphy (Dân chủ) phản đối việc đóng USAID. Ông nói việc dừng hoạt động của tổ chức này làm ngưng một số chương trình như vận chuyển củi đốt cho lính Ukraine ở tiền tuyến. 

Khi Tổng thống Trump đóng cửa USAID, các nhân viên của họ ở châu Phi đang bị tấn công. Hôm 28-1, những người nổi loạn ở Kinshasa (Congo) đã định phóng hỏa Đại sứ quán Mỹ và xông vào tòa nhà của giám đốc USAID ở đây. Các viên chức USAID nói vị giám đốc đã phải chạy vào phòng an toàn và gọi lực lượng vũ trang đến giải cứu.

Mất công cụ ngoại giao quan trọng

Mackenzie Knowles-Coursin, phó giám đốc truyền thông của USAID ở Đông Phi, đã từ chức để phản đối hôm 3-2. "Có một số người sẽ chỉ trở thành đầy tớ hay bất cứ cái gì mà chính quyền muốn - ông nói với WSJ - Tôi thấy quá chán".

Tới ngày 6-2, biển USAID trước các tòa nhà ở Washington DC đều đã bị che đi. Ngoại trưởng Rubio nói việc chặn dòng tiền là cách duy nhất đảm bảo hoạt động viện trợ của Mỹ đi đúng định hướng với các ưu tiên đối ngoại của ông Trump.

Với nhiều chuyên gia, USAID ngoài cung cấp viện trợ, còn là kênh xây dựng ảnh hưởng mềm của Washington. Đóng cửa tổ chức này, chính quyền Trump có thể đang chặt đi công cụ quan trọng trong xây dựng ảnh hưởng. 

Trong cuộc đua ảnh hưởng giữa Mỹ - Trung quyết liệt hiện nay, Washington sẽ mất đi kênh tác động lâu đời được tổng thống John F. Kennedy xây dựng từ năm 1961, giữa chiến tranh lạnh, để giành giật ảnh hưởng với Liên Xô.

Các viên chức USAID nói họ đã bị cắt mạng nội bộ cần thiết để nhận hỗ trợ quay trở về nhà, khiến họ buộc phải cuống cuồng tìm cách xoay xở đưa gia đình về và tìm trường cho con cái khi đang giữa năm học. Hôm 6-2, một thẩm phán liên bang đã có lệnh tạm hoãn việc Bộ Ngoại giao Mỹ cho 2.200 nhân viên USAID thôi việc.

Có vẻ đã có xung đột xảy ra ở đội ngũ lãnh đạo cấp cao thân cận với ông Trump, khi ông Musk muốn làm quyết liệt, còn ông Rubio thể hiện cách tiếp cận từ tốn hơn. 

"Tôi không muốn làm cách này - ông Rubio nói với các phóng viên hôm 5-2 - Chúng tôi không muốn làm đảo lộn cuộc sống mọi người. Chúng tôi không muốn trừng phạt". Khi còn là thượng nghị sĩ, ông Rubio thường xuyên ca ngợi USAID vì thúc đẩy hình ảnh của Mỹ trên toàn cầu để đối trọng với Bắc Kinh.■