Sông ngòi và cơ quan chuyên trách

Cách dễ thấy hơn là nhìn vào chiều ngược lại: tình hình có thể xuống xấu đến đâu khi không tồn tại một cơ quan như vậy.

Tháng 9-2024, nông dân ở miền nam và miền trung nước Anh khốn đốn vì các đợt mưa lớn kỷ lục; nhiều hạt ghi nhận lượng mưa gấp ba lần mức trung bình. Nhiều loại cây trồng chưa thể thu hoạch; có nơi nước lũ cuốn sạch mùa màng, và ở nhiều khu vực khác, kế hoạch gieo trồng ngũ cốc cho vụ thu hầu như vẫn chưa thể bắt đầu, theo Farmers Weekly. 

"Khi những vùng đất nông nghiệp rộng lớn tiếp tục chìm trong nước, các nông dân bị ảnh hưởng bởi lũ lụt đang kêu gọi chính phủ khôi phục Cơ quan Sông ngòi quốc gia (National Rivers Authority)" - tạp chí nông nghiệp hàng đầu của Anh viết.

Thành lập năm 1989, Cơ quan Sông ngòi quốc gia (NRA) là cơ quan chính phủ chịu trách nhiệm duy tu sông ngòi và đường thủy ở Anh. Đến năm 1996, chính phủ hợp nhất NRA với Cơ quan thanh tra ô nhiễm (Inspectorate of Pollution) thành EA. 

Cơ quan môi trường quyền lực ở Vương quốc Anh, dù vậy, liên tục bị chỉ trích vì không làm tốt nhiệm vụ. Và với riêng những nông dân khổ sở vì mưa dai dẳng, EA "không còn phù hợp để ứng phó với sự thay đổi ngày càng rõ rệt của các mô hình thời tiết", theo Farmers Weekly.

Thiếu quản lý

Nhiều nông dân và chủ đất cho rằng sau nhiều năm bị EA bỏ bê, hệ thống sông ngòi và thoát nước trên cả nước bị tắc nghẽn và xuống cấp nghiêm trọng. Trong khi đó, những ai tự cứu lấy ruộng đồng - bằng cách nạo vét, khai thông dòng chảy trên phần đất của mình - lại có nguy cơ bị truy tố vì bảo dưỡng sông trái phép.

Olly Harrison, một nông dân ở hạt Merseyside, cho rằng phần lớn các vụ ngập lụt tại Vương quốc Anh hoàn toàn có thể tránh được nếu công tác quản lý hệ thống thoát nước được cải thiện. 

Theo Harrison, mưa như tháng 9-2024 vẫn chưa là gì so với các trận mưa trong lịch sử (chẳng hạn lượng mưa tháng 9-1976 cao hơn tới 25%), mà tình hình đã thế này, chứng tỏ vấn đề nằm ở năng lực quản lý sông ngòi.

James Winslade, chủ trang trại bò ở Somerset, cho rằng chính phủ cần thay đổi cách tiếp cận trong quản lý lũ lụt và phải lên kế hoạch từ trước để ứng phó với sự thay đổi của các mô hình thời tiết. 

Ông lập luận: chủ động bảo dưỡng sông ngòi sẽ tốn kém ít hơn rất nhiều so với chi phí xử lý những đợt lũ lớn, như trận lũ Somerset năm 2014, khiến cả vùng đồng bằng này trải qua mùa đông ẩm ướt nhất trong 250 năm, thiệt hại tổng cộng 147 triệu bảng.

Chính vì mức độ tàn phá của trận lũ năm 2014 mà Cơ quan sông ngòi Somerset (Somerset Rivers Authority, SRA) được thành lập một năm sau đó. 

Là "chứng nhân lịch sử" với trang trại bò 320 ha bị ngập suốt ba tháng vì đợt lũ đó, Winslade đánh giá cao việc thành lập SRA và cho rằng mô hình này nên được áp dụng trên toàn quốc, với nguồn đầu tư ổn định từ chính phủ để sửa chữa và tăng khả năng chống chịu của các con sông trước các hiện tượng thời tiết cực đoan. 

Kể từ năm 2014, một số hoạt động bảo dưỡng đã được tiến hành tại các điểm nghẽn trên sông Parrett và sông Tone, hai con sông lớn của Somerset. Dù các hoạt động này đã "giúp ích rất nhiều", Winslade nhấn mạnh điều thực sự cần thiết là đầu tư dài hạn vào công tác bảo dưỡng sông ngòi.

EA đã sa sút thế nào?

Sông ngòi không phải là khu vực duy nhất mà EA không làm tròn trách nhiệm. Theo nhiều báo cáo, một số do chính cơ quan này thực hiện, môi trường của Anh đang trong tình trạng tồi tệ. 

Những khu vực rộng lớn thuộc môi trường sống tự nhiên đã bị suy thoái hoặc phá hủy, khiến đất nước này có một trong những chỉ số đa dạng sinh học thấp nhất ở châu Âu. Khoảng một trong sáu loài có nguy cơ tuyệt chủng.

Theo cây bút Hettie O'Brien của The Guardian, Chính phủ Anh đã tạo ra EA, và cũng chính họ "nhổ răng, bịt miệng" cơ quan giám sát môi trường này, khiến nó không thể làm tốt sứ mệnh được giao.

Trong năm tháng, O'Brien đã nói chuyện với hơn 30 người, từ các cựu chủ tịch và giám đốc điều hành của EA đến các nhà khoa học và những người có tiếp xúc với cơ quan này. Từ cựu nhân viên EA đến người còn tại chức, tất cả đều bày tỏ bất mãn. 

Ba nhân sự EA đương nhiệm nói với The Guardian năm 2022 rằng cơ quan đã bị cắt giảm đến mức không còn có thể cải thiện môi trường hoặc ngăn chặn những người gây ô nhiễm nữa. Ngay cả chủ tịch đương nhiệm của cơ quan cũng đã thừa nhận rằng ông không nghĩ cơ quan của mình đang "làm tốt công việc vào lúc này".

Trong bài hồ sơ công phu đăng hồi tháng 6-2024, O'Brien đúc kết: "Nhiều người đã nói những điều tích cực về chuyên môn kỹ thuật và năng lực của nhân viên EA, nhưng điều duy nhất mọi người đồng ý là nó đã bị suy yếu đáng kể trong 14 năm qua dưới chính phủ Đảng Bảo thủ" - cô viết. 

Ấn tượng chung là EA đã thành một tổ chức mất tinh thần, đa nghi, suy yếu nghiêm trọng vì chính sách thắt lưng buộc bụng. Cụ thể, ngân sách bảo vệ môi trường của EA bị cắt giảm đến 80% từ năm 2010 đến 2021; gần 9.000 nhân viên đã nghỉ việc từ năm 2016, bao gồm nhiều chuyên gia giàu kinh nghiệm; mức lương thấp (chỉ khoảng £25.000/năm) không hấp dẫn để thu hút được nhân tài thay thế.

Tôn chỉ hoạt động của EA cũng bị ép thay đổi, mất tính độc lập và chịu áp lực hoàn thành "nghĩa vụ tăng trưởng", ưu tiên kinh tế hơn môi trường. Những cải cách và cắt giảm này đặt EA vào một tình thế bất khả thi, bị giằng xé giữa các mục tiêu không thể dung hòa. Nó có trách nhiệm xử phạt các tội phạm môi trường, nhưng cũng được yêu cầu ưu tiên tăng trưởng kinh tế. Nó chịu trách nhiệm đảm bảo các công ty không gây ô nhiễm sông ngòi, nhưng cũng được khuyến khích để các công ty đó tự giám sát.

Dữ liệu do O'Brien có được cho thấy vào năm 2018, nhân viên đã giải quyết 5.013 sự cố ô nhiễm; đến năm 2023, con số đó đã giảm 36%. "[Năm 2023], các công ty cấp nước của Anh đã xả nước thải chưa qua xử lý gần nửa triệu lần, và hàng chục bãi biển hiện thường xuyên được tuyên bố là không an toàn cho người bơi lội" - tác giả viết.

Riêng vấn đề chống lũ lụt, một trong số ít lĩnh vực mà các cựu nhân viên EA tự hào khi nói chuyện với The Guardian, EA cũng đã suy yếu nhiều (nên mới có chuyện nông dân kêu gọi lập Cơ quan Sông ngòi trở lại). Trước đây, khi một trận lũ lớn xảy ra, nhân viên EA trở thành những người ứng phó mặc áo nỉ màu xanh lá cây đến giải cứu. Giờ thì, đầu năm 2024, EA đã cắt giảm một phần tư các dự án chống lũ mà họ dự định thực hiện trong sáu năm tới, do chi phí xây dựng tăng cao.

SRA đã làm được gì?

Trở lại SRA, cơ quan chuyên trách quản lý sông ngòi duy nhất mà nông dân và người dân - không chỉ ở Somerset mà còn cả nước - có thể trông cậy.

Trang chủ SRA ghi rõ cơ quan này được thành lập vào tháng 1-2015 sau trận lũ mùa đông 2013-14, với mục tiêu giảm thiểu rủi ro và tác động của lũ lụt trên toàn hạt, khoảng 230km phía tây nam London. 

Vừa tròn một thập kỷ từ trận lũ 2014, SRA đã có báo cáo thường niên lần thứ 10 về các hoạt động của mình từ đầu tháng 4-2024 đến cuối tháng 3-2025. Trong lời mở đầu, chủ tịch SRA Mike Stanton nhấn mạnh: SRA là một mô hình hợp tác độc đáo, là cơ quan sông ngòi duy nhất trong cả nước mà "không ở đâu có mà các đối tác phối hợp để giảm rủi ro và tác động của lũ lụt như ở Somerset".

Sau trận lũ mùa hè phá hoại năm 2012, tiếp theo là trận lũ mùa đông tàn khốc 2013-2014, tất cả - từ người sống, làm việc, du lịch, thậm chí chỉ đi ngang qua Somerset - đều muốn chính phủ làm nhiều hơn để "ngăn chặn toàn bộ cảnh lũ lụt này", và giờ thì Stanton nhấn mạnh: "SRA chưa thể ngăn chặn hoàn toàn lũ lụt ở Somerset, và sẽ không ai có thể ngăn hoàn toàn lũ lụt ở đây. Nhưng sau một thập kỷ, đã có nhiều việc được thực hiện hơn, chẳng hạn hơn 260 dự án và hoạt động bổ sung lẽ ra đã không thể triển khai nếu không được SRA tài trợ".

Báo cáo cũng liệt kê thành tích cụ thể: 2,8 triệu bảng đã được SRA chi thêm trên toàn Somerset cho giảm rủi ro lũ lụt, tăng khả năng chống chịu và thích ứng với biến đổi khí hậu; 45 triệu bảng đã được chi hoặc phân bổ cho các dự án đang triển khai; 20.399 công trình giao thông được bảo dưỡng bổ sung để giảm rủi ro ngập lụt. SRA cũng ra mắt quỹ Hành động Cộng đồng (Community Action Fund), tài trợ một phần hoặc toàn bộ các dự án đề ngăn thủy triều, nẹo vét sông để loại bỏ bùn tích tụ, nâng cấp cống, kiểm tra các điểm nóng ngập lụt…

Ngoài ra, SRA còn hoạt động như một nhóm phòng chống lũ lụt. Tháng 9-2025, cơ quan này kêu gọi EA xem xét lại quyết định ngừng duy tu một số sông và suối nhỏ vì lo ngại có thể gây ra ngập lụt. 

Theo BBC, EA hồi tháng 8 thông báo sẽ giảm việc cắt tỉa thực vật ở một số khu vực vì lợi ích giảm rủi ro lũ không cao, đồng thời phải ưu tiên nguồn lực do cắt giảm 40% ngân sách từ chính phủ. Bảo dưỡng sông suối là yếu tố then chốt để ngăn lũ lụt, và các thay đổi của EA chính là đẩy trách nhiệm chăm sóc sang các chủ đất.

Chủ tịch SRA nhấn mạnh rằng trên một dòng sông hay con suối, "một chỗ tắc cũng có thể gây ra lũ lụt". Ví dụ, trên một con sông dài 50 km, nếu chỉ một chủ đất ở đoạn dài 20 m không thực hiện bảo dưỡng và dòng sông bị tắc thì dù tất cả những người sống dọc sông còn lại có chăm sóc và duy tu tốt đến đâu cũng không có tác dụng.

Một người phát ngôn của EA cho biết họ phải ưu tiên các công việc có thể thực hiện để giảm thiểu ngập lụt trong phạm vi ngân sách hiện có. 

Dù thông cảm với việc EA bị cắt giảm 40% ngân sách hoạt động, SRA kêu gọi cơ quan này hoãn quyết định cho tới khi một đánh giá tác động chính thức được thực hiện.