START mới: Nga thúc đẩy, Mỹ thờ ơ

Ngày 22-9, Tổng thống Nga Vladimir Putin tuyên bố Matxcơva sẽ tiếp tục đơn phương tuân thủ quy định của START mới thêm một năm nữa - tức không gia tăng vũ khí hạt nhân cho đến năm 2027, với điều kiện Hoa Kỳ cũng "hành động tương tự và không thực hiện các bước đi làm suy yếu hoặc vi phạm cán cân răn đe hiện có".

START mới là hiệp ước cơ bản cuối cùng và chủ chốt về vũ khí hạt nhân giữa Mỹ và Nga, sau khi Hiệp ước Lực lượng hạt nhân tầm trung (INF) đã hết hạn vào năm 2019 và không được gia hạn. 

Dù Matxcơva, và sau đó là Washington, đã đình chỉ START mới vào năm 2023, đến nay cả hai bên vẫn tuân thủ các giới hạn về số lượng phương tiện vận chuyển (700) và đầu đạn hạt nhân (1.550) tối đa được triển khai.

Tại cuộc họp với Hội đồng An ninh Nga ngày 22-9, ông Putin nhấn mạnh sự ổn định chiến lược đang suy giảm. Việc kiểm soát vũ khí hạt nhân chung Nga - Hoa Kỳ gần như đã bị phá bỏ, và từ bỏ START sẽ là "sai lầm không thể đảo ngược và mang tính toàn cầu". 

Để tránh khơi mào một cuộc chạy đua vũ trang mới, Nga tin rằng "việc cố gắng duy trì nguyên trạng được thiết lập bởi START mới trong giai đoạn khá hỗn loạn này là chính đáng", ông Putin nói. Ông đồng thời nêu điều kiện Hoa Kỳ phải "hành động tương tự".

Sau ngày 5-2-2027, Matxcơva sẽ quyết định có duy trì các hạn chế tự nguyện hay không.

Hiện trạng của START mới

Sau khi Nga và Hoa Kỳ gia hạn START III vào năm 2021, hai bên đã bắt đầu thảo luận về hiệp ước nối tiếp. Với việc chiến tranh bùng lên ở Ukraine vào tháng 2-2022, Hoa Kỳ tuyên bố từ chối đối thoại với Nga, và các cuộc tiếp xúc về ổn định chiến lược đã bị đóng băng. 

Một năm sau, Putin tuyên bố trước Quốc hội Liên bang rằng Matxcơva sẽ tạm dừng START mới, liên hệ động thái này với việc phương Tây cung cấp vũ khí cho Ukraine và hỗ trợ Kiev tấn công các căn cứ không quân chiến lược của Nga.

Khái niệm "tạm dừng" không tồn tại trong START mới, vì vậy Hoa Kỳ gọi quyết định của Nga là "sai về mặt pháp lý" và tuyên bố sẽ tiếp tục coi Nga bị ràng buộc bởi các nghĩa vụ theo hiệp ước. Từ 1-6-2023, Washington đã ngừng chia sẻ thông tin với Matxcơva về tình trạng và vị trí các vũ khí chiến lược.

Tháng 6-2023, chính quyền Biden đề xuất đối thoại với Nga theo chế độ được Washington gọi là khoanh vùng, nghĩa là không liên kết START mới với các vấn đề quốc tế khác. Nga trả lời sẽ không thảo luận về ổn định chiến lược một cách tách biệt, bao gồm cả vấn đề Ukraine. 

Thứ trưởng Ngoại giao Nga Sergei Ryabkov tuyên bố kiểm soát vũ khí "không tồn tại trong chân không, và khả năng khoanh vùng nó có những giới hạn khách quan".

Khi trở lại Nhà Trắng, ông Donald Trump từng kêu gọi nối lại đàm phán với Nga. Tuy nhiên, đến tháng 9-2025, điều này vẫn chưa được thực hiện.

Xét đến việc gia hạn START mới không còn khả thi về mặt kỹ thuật và các cuộc đàm phán về một thỏa thuận mới vẫn chưa diễn ra, đề xuất tự kiềm chế của ông Putin là đáng chú ý. 

Pavel Podvig, người đứng đầu Dự án vũ khí hạt nhân chiến lược của Nga và là nhà nghiên cứu cấp cao tại Viện Nghiên cứu giải trừ quân bị Liên hợp quốc (Geneva), giải thích rằng hiện phát triển vũ khí hạt nhân chiến lược không nằm trong lợi ích của cả Nga lẫn Mỹ, do cả hai đều không muốn phải lao vào một cuộc chạy đua vũ trang tốn kém. 

"Tuyên bố này nhằm mục đích kiềm chế cuộc chạy đua vũ trang. Đặc biệt là khi Mỹ đang dần đạt được sự đồng thuận về nhu cầu tăng số lượng đầu đạn được triển khai để chống lại hai đối thủ cùng lúc - Nga và Trung Quốc", ông Podvig nói trên RBK.ru.

Đối thoại chiến lược thực chất

Truyền hình ren.tv của Nga ngày 28-9 cho rằng đề xuất của ông Putin được đưa ra trong điều kiện Nga đang chiếm ưu thế so với Mỹ về vũ khí hạt nhân chiến lược sau khi "bộ ba hạt nhân" của họ - tức tên lửa, hải quân và không quân - đã được cập nhật hoàn toàn. 

Các hệ thống trên bộ nổi bật nhất của Nga là tên lửa liên lục địa Yars và Topol-M, với tầm bắn lên tới 12.000km. Trên biển, họ có các tàu ngầm trang bị tên lửa đạn đạo như Bulava và Sineva. Còn trên không là các máy bay ném bom chiến lược Tu-95MS.

Chuyên gia quân sự Alexei Leonkov nói trên ren.tv rằng theo kế hoạch của Mỹ, họ phải "hiện đại hóa hoàn toàn kho vũ khí hạt nhân vào năm 2042". Có nghĩa Lầu Năm Góc không chỉ phải chế tạo từ đầu gần 500 tên lửa liên lục địa để thay thế các tên lửa Minuteman hiện hữu, mà còn phải xây dựng số lượng hầm phóng tương đương. 

Mỹ cũng phải thay thế tên lửa phóng từ tàu ngầm Trident-2 và nhiều việc khác nữa. Theo một số ước tính, để hiện đại hóa đầy đủ lực lượng hạt nhân, Mỹ sẽ phải tiêu tốn khoảng 2.000 tỉ đô la.

Ông Trump vẫn chưa công khai phản hồi đề xuất của ông Putin, dù thư ký báo chí Nhà Trắng đã hứa ông sẽ đích thân lên tiếng về vấn đề này. Đến nay, thư ký báo chí của ông Putin, Dmitry Peskov, nói Nga vẫn đang chờ đợi "phản ứng của bên kia", cho thấy thái độ của Washington khá thờ ơ.

Daryl Kimball, giám đốc điều hành Hiệp hội Kiểm soát vũ khí, gọi sáng kiến của Nga là "bước đi tích cực và đáng hoan nghênh", có thể giúp Nga và Mỹ "giảm căng thẳng, ngăn chặn một cuộc chạy đua vũ trang tốn kém, tạo đòn bẩy ngoại giao để kiềm chế sự phát triển vũ khí hạt nhân của Trung Quốc, và tranh thủ thời gian cho các cuộc đàm phán về một hiệp ước tham vọng và bền vững hơn". Ông cũng thúc giục Tổng thống Trump sớm đáp lại.

Pranay Vaddi, cựu trợ lý đặc biệt của tổng thống Hoa Kỳ Joe Biden về kiểm soát vũ khí, viết trên blog Substack về tầm quan trọng của việc nối lại các cuộc thanh sát tại chỗ và công cụ xác minh khác theo START mới, đã có những phân tích đáng chú ý.

Theo Vaddi, chấp nhận đề xuất của Putin sẽ không mang lại nhiều lợi thế cho Mỹ và sẽ tạo ra một số vấn đề. Ví dụ, ông lập luận Mỹ sẽ mất đi sự linh hoạt trong cuộc đối đầu với Trung Quốc, quốc gia đang tiếp tục mở rộng nhanh chóng tiềm lực hạt nhân và không bị ràng buộc bởi bất kỳ thỏa thuận kiểm soát nào. 

Hơn nữa, cũng theo Vaddi, START mới không bao gồm một số hệ thống vũ khí tiên tiến do Nga phát triển, như tên lửa hành trình tầm xa không giới hạn Burevestnik, phương tiện lặn không người lái Poseidon và hệ thống tên lửa siêu vượt thanh Kinzhal, chưa kể các vũ khí hạt nhân chiến thuật. 

Cuối cùng, ông lưu ý rằng sáng kiến của Putin xung đột với kế hoạch phát triển hệ thống phòng thủ tên lửa Vòm Vàng (Golden Dome), thế hệ tiếp theo của Mỹ.■