Sức khỏe mắt 'biến đổi' cùng khí hậu

Năm 2021, Tổ chức Y tế thế giới (WHO) tuyên bố biến đổi khí hậu là mối đe dọa sức khỏe toàn cầu. Tầng ozone suy giảm làm tăng bức xạ UV, thay đổi thời tiết cực đoan và ô nhiễm không khí đã gây ra sự gia tăng bệnh lý đáng kể, trong đó có các bệnh về mắt. Nhưng những điều này còn ít được quan tâm.

Dữ liệu năm 2023 cho thấy có ít nhất 2,2 tỉ người bị suy giảm thị lực trên thế giới. Nguyên nhân hàng đầu là do đục thủy tinh thể - căn bệnh mà hơn 94 triệu người mắc phải. Biến đổi khí hậu được chứng minh là một yếu tố gây bệnh trong những năm gần đây.

Tia UV và thị lực

Thủy tinh thể là một thấu kính tự nhiên nằm ngay sau mống mắt, tạo thành từ các protein tinh thể được sắp xếp để duy trì độ trong suốt, linh hoạt, có chức năng hội tụ ánh sáng vào võng mạc để tạo ra hình ảnh rõ nét. 

Khi đục thủy tinh thể, thấu kính trở nên mờ đục, dẫn đến hình ảnh bị mờ hoặc méo mó. Một số yếu tố gây bệnh được biết đến như tuổi tác, di truyền, tiểu đường, đặc biệt là tiếp xúc ngày càng nhiều với ánh sáng mặt trời.

Biến đổi khí hậu làm thay đổi các điều kiện khí quyển, làm tăng nguy cơ tiếp xúc với bức xạ cực tím (UV), được chia thành UV-C (100-280 nm), UV-B (280-315 nm) và UV-A (315-400 nm) theo đặc điểm sinh học và được hấp thụ bởi thủy tinh thể của mắt.

Các nghiên cứu dịch tễ chỉ ra tỉ lệ đục thủy tinh thể tăng cao ở những người làm việc nhiều thời gian ngoài trời hoặc dưới ánh nắng mặt trời như ở vùng nông thôn. Tuy nhiên, chưa có nhiều nghiên cứu chỉ ra cơ chế gây bệnh. Mặt khác, các mô thủy tinh thể mắt ở người khan hiếm và bị biến đổi sinh hóa đáng kể do tuổi tác, di truyền và bệnh nền gây khó khăn cho nghiên cứu trên người.

Để bù đắp các khoảng trống nghiên cứu này, một nhóm nhà khoa học của Trung tâm Mắt quốc gia New Zealand đã tiến hành nghiên cứu về tia UV với sự biến đổi thấu kính mắt trên mô hình động vật, kết quả đăng trên trang Frontiers hồi tháng 9-2024.

Các tác giả đã dùng mô hình động vật hoạt động ban đêm (chuột); động vật hoạt động lúc chạng vạng và hoàng hôn (chuột lang, thỏ) và động vật hoạt động ban ngày (bò, sóc, lợn) để tìm hiểu. 

Mặc dù kết luận rút ra từ các nghiên cứu trên động vật không phải lúc nào cũng có thể được chuyển trực tiếp sang người, do sự khác biệt về hình thái và sinh hóa giữa các loài, nhưng các mô hình này đã tiết lộ một số thay đổi diễn ra ở thấu kính mắt khi tiếp xúc với các tia UV khác nhau.

Kết quả cho thấy cùng một bước sóng và liều lượng tia UV-A hoặc tia UV-B có thể tạo ra một loạt thay đổi sinh hóa và chuyển hóa khác nhau, cũng như kiểu hình đục thủy tinh thể và phụ thuộc vào mô hình động vật được sử dụng.

Tia UV có thể tạo ra các phản ứng oxy hóa, làm hỏng các protein tinh thể, tạo thành các vết mờ đục và làm suy yếu hoạt động của Na/K ATPase - hệ thống vận chuyển chuyên biệt có vai trò duy trì độ trong suốt của mô thủy tinh thể trong một số mô hình.

Nghiên cứu cũng chỉ ra bức xạ UV-A có khả năng gây hại nhiều hơn bức xạ UV-B, có thể là do sự hấp thụ năng lượng bước sóng dài hơn này ở các lớp tế bào thấu kính sâu hơn, đã làm bất hoạt hoạt động của enzym có vai trò bảo vệ chống lại stress oxy hóa.

Bức xạ cực tím còn liên quan đến nhiều bệnh lý về mắt như mộng thịt, viêm giác mạc do ánh sáng và các bệnh ác tính ở mí mắt như ung thư biểu mô tế bào vảy và ung thư biểu mô tế bào đáy.

Biến đổi khí hậu và sức khỏe mắt

Biến đổi khí hậu gây ra sự thay đổi thời tiết cực đoan như nhiệt độ tăng cao, lũ lụt và hạn hán gia tăng… Tưởng không liên quan, nhưng tất cả những điều này đều ảnh hưởng đến sức khỏe mắt của con người.

Ví dụ, trong nghiên cứu về tác động của biến đổi khí hậu, ô nhiễm không khí và các yếu tố nghề nghiệp đối với sự xuất hiện của bệnh đục thủy tinh thể ở nhóm dân số sống ven biển miền nam Tây Ban Nha đăng trên tập san Environments tháng 4-2024, các tác giả đã phát hiện số trường hợp mắc đục thủy tinh thể tăng thêm 370,8/100.000 dân khi nhiệt độ trung bình tối đa mỗi năm tăng 1 độ C.

Mặc dù độ tuổi khởi phát bệnh điển hình là 60 tuổi trở lên, song bệnh đã trở nên phổ biến hơn ở những người trẻ từ 15-49 tuổi ở những khu vực làm nông nghiệp. 

Nguyên nhân có thể do những thay đổi trong thành phần của thấu kính, chủ yếu được tạo thành từ nước và protein. Ánh sáng mặt trời mạnh có thể đẩy nhanh quá trình phân hủy protein.

Mặt khác, hạn hán, lũ lụt cũng gây ra tình trạng mất an ninh lương thực, dẫn đến thiếu hụt các chất dinh dưỡng thiết yếu như đồng, vitamin B12, B1, B9 và có nguy cơ gây tổn thương dây thần kinh thị giác. 

Nhiệt độ tăng cao làm tăng nguy cơ bong võng mạc; lũ lụt và lượng mưa lớn làm gia tăng các vật chủ trung gian truyền bệnh như muỗi, ve làm tăng bệnh lý nhiễm trùng mắt.

Cuối cùng là các chất ô nhiễm không khí, khi nhiều nghiên cứu đã phát hiện ra mối liên quan giữa tình trạng đục thủy tinh thể và việc tiếp xúc với NO2, PM 10 (các hạt rắn lơ lửng có kích thước nhỏ hơn 10 micron) và PM 2.5 (các hạt rắn lơ lửng có kích thước nhỏ hơn 2,5 micron). Tuy nhiên, cơ chế còn chưa rõ ràng và đang tiếp tục được nghiên cứu.

Các phát hiện trên sẽ mở ra cánh cửa để hiểu sâu hơn về cách các yếu tố môi trường ảnh hưởng đến sức khỏe của mắt. Tuy nhiên, Jennifer Patnaik, tiến sĩ, phó giáo sư dịch tễ học và nhãn khoa tại Đại học Colorado (Mỹ), thừa nhận nghiên cứu về tình trạng mắt và khí hậu vẫn đang ở giai đoạn đầu. 

"Do đó, cần nhiều nghiên cứu hơn nữa để hiểu rõ hơn về cách biến đổi khí hậu và ô nhiễm không khí ảnh hưởng đến sức khỏe mắt" - bà nói với ScienceDaily.

Thực hư tính bảo vệ của kính râm

Một trong những biện pháp bảo vệ mắt phổ biến hiện nay là đeo kính râm. Mục đích làm giảm độ sáng, độ chói và đặc biệt là lọc bức xạ UV có hại. Thị trường kính râm thượng vàng hạ cám, dẫn tới chủ đề tranh luận sôi nổi: kính râm giá rẻ, không có thương hiệu, chất lượng thấp trên thị trường không thể bảo vệ người đeo đã đành, nhưng liệu chúng có gây hại cho sức khỏe mắt hay không?

Nhiều chuyên gia nhãn khoa cho biết đeo kính râm giá rẻ không có chứng nhận bảo vệ chống lại tia UV-A hoặc UV-B có thể gây ra nhiều tổn thương cho mắt hơn là không đeo kính râm.

Ba tác giả ở Khoa kỹ thuật điện và máy tính, Trường Kỹ thuật Đại học São Paulo (Brazil) đã tính toán lượng tia cực tím mặt trời đi vào mắt, thông qua biến đổi ở trường nhìn (field of view) và sự giãn nở đồng tử, trên 214 bộ kính râm. 

Kết quả, đăng trên Scientific Reports hồi tháng 3-2024, cho thấy đeo kính râm có khả năng bảo vệ UV kém (hiệu quả bảo vệ UV-A dưới 86%), có thể làm trầm trọng thêm các mối nguy hiểm đối với sức khỏe mắt so với việc không đeo kính râm.

Phát hiện này có thể tác động trực tiếp đến các tiêu chuẩn kính râm. Nhóm tác giả đề xuất các nhà sản xuất không chỉ đáp ứng các tiêu chuẩn tối thiểu mà còn phải đạt được với tia UV lên đến 400 nm (UV-A) cho tất cả các tròng kính râm, để giảm thiểu mọi nguy cơ tiếp xúc với bức xạ UV không cần thiết.

Biến đổi khí hậu đang ảnh hưởng sức khỏe con người theo mọi mặt. Mỗi khi nghe cảnh báo chỉ số tia cực tím ở mức nguy hiểm, cần nhớ điều đó không chỉ ảnh hưởng đến da mà còn tổn hại sức khỏe mắt và sức khỏe nói chung của chúng ta. 

Thực tế cho thấy có ngày dù trời nhiều mây nhưng tia cực tím vẫn ở mức cao, nếu chủ quan, không có thói quen chống nắng đúng cách, sẽ trở thành nạn nhân của những cái bẫy vô hình nguy hiểm này.