Tòa án, nạn dân thiên tai và chính quyền

TTCT - Thiên tai phần lớn là điều kiện bất khả kháng. Với những thiệt hại trong và sau đó, cả về nhân mạng lẫn tài sản, nhiều khi khó phân định đâu là trách nhiệm của những con người cụ thể, và đâu là tai trời ách nước.

Tuy nhiên, ở nhiều quốc gia với nền tư pháp độc lập, điều đó không phải là lý do khiến các cơ quan quản lý có thể né tránh trách nhiệm với nạn nhân.

Vụ kiện vẫn đang diễn ra ở Brazil, khi người dân bị thiệt hại vì trận lũ lụt lịch sử ở tiểu bang Rio Grande do Sul năm 2024, đòi chính quyền bồi thường cho thiệt hại khổng lồ với họ, là một sự kiện như vậy.

Trách nhiệm của người cầm cân nảy mực

Theo hãng tin chuyên về các vấn đề pháp lý Courthouse News Service tháng 8-2025, một lực lượng đặc nhiệm tư pháp tại bang Rio Grande do Sul đang xử lý hàng ngàn vụ kiện bắt nguồn từ trận lũ lụt năm 2024, gây thiệt hại ước tính 18 tỉ USD, khi các tòa án cân nhắc trách nhiệm của nhà nước trong các thảm họa khí hậu.

Cụ thể, Tòa án Công lý ở tiểu bang cực nam Brazil đã bắt đầu ra phán quyết về hơn 12.000 vụ kiện do cư dân và chủ doanh nghiệp nhỏ bị ảnh hưởng bởi trận lũ lụt tàn khốc năm ngoái đệ trình.

Phán quyết đầu tiên, được ban hành ngày 22-7, là chiến thắng, dù bé nhỏ, cho bên nguyên: yêu cầu chính quyền tiểu bang bồi thường cho một gia đình 3 người ở Canoas, thành phố ngay ngoại ô thủ phủ bang Porto Alegre, số tiền 1.000 USD cộng với tiền lãi.

Trận lũ lụt tháng 5-2024 là thảm họa thiên nhiên tồi tệ nhất trong lịch sử Rio Grande do Sul, ảnh hưởng đến hơn 2,4 triệu người tại 478/497 thành phố trực thuộc bang, theo Ngân hàng Phát triển Liên Mỹ.

Ở quy mô lớn hơn, Hội đồng Tư pháp quốc gia Brazil cho biết đã có 27.615 vụ kiện liên quan đến lũ lụt đang chờ xử lý trên toàn quốc. Khoảng 70% thuộc các tòa án tiểu bang, 28,5% ở các tòa án liên bang và 0,8% ở các tòa lao động. Gần một nửa số vụ kiện yêu cầu bồi thường thiệt hại tinh thần, thường dao động từ 2.000 đến 10.000 USD.

Về cơ bản, các nguyên đơn lập luận rằng tổn thất lẽ ra có thể ngăn chặn hoặc giảm thiểu nếu chính quyền và các cơ quan hữu trách có hành động phòng ngừa thích hợp.

Thẩm phán Mauro Peil Martins, người đứng đầu lực lượng đặc nhiệm về các vụ kiện liên quan tới lũ lụt, cho biết câu hỏi pháp lý trọng tâm là liệu lũ lụt có cấu thành trường hợp "bất khả kháng" (force majeure), qua đó miễn trừ trách nhiệm của nhà nước theo luật dân sự Brazil hay không.

"Chính quyền tiểu bang và địa phương tuyên bố lũ lụt nghiêm trọng bất thường và không có cơ sở hạ tầng nào đủ để ngăn chặn chúng - ông Martins nói, nhưng cho rằng lập luận đó phải được xem xét theo từng trường hợp cụ thể - Ví dụ ở Pelotas, đã có cảnh báo sớm và bản đồ cho thấy mực nước đang dâng cao".

"Nhưng các trường hợp khác lại khác. Ở Canoas, chính quyền địa phương nói với công chúng rằng không có rủi ro. Sau đó, một con đê vỡ, và khu vực này bị ngập lụt suốt một ngày".

Nếu nhà nước tắc trách

Trong phán quyết ngày 22-7, thẩm phán Marina Fernandes de Carvalho nói nhà chức trách đã biết về nguy cơ lũ lụt ở Canoas: "Đã có các hệ thống đê điều và ngăn chặn được thiết lập, nhưng thật không may, chúng tỏ ra không đủ hoặc được bảo trì kém".

Martins nói những vụ kiện này là thách thức rất tinh tế với những người nắm cán cân công lý: đảm bảo phán quyết kịp thời và công bằng, bồi thường đúng khi nhà nước có lỗi, đồng thời bác bỏ các yêu sách khi trách nhiệm không được chứng minh, để không biến nhà nước "thành bung xung cuối cùng cho mọi thảm họa".

Tuy nhiên, Marcia Andrea Bühring, giáo sư luật hiến pháp và môi trường tại Đại học Công giáo Giáo hoàng Rio Grande do Sul, cho biết thách thức lớn hơn với tòa án là tránh trao cho nhà nước quyền miễn trừ hoàn toàn dưới chiêu bài bất khả kháng - đặc biệt khi các hiện tượng thời tiết cực đoan ngày càng có thể dự đoán được.

Bà Bühring nói các thẩm phán sẽ phải đối phó với những rào cản về kỹ thuật và bằng chứng, chẳng hạn như chứng minh sơ suất của chính phủ trong bảo trì đê điều hoặc quy hoạch nguồn nước, đô thị, và thiết lập các tiêu chí khách quan để đánh giá thiệt hại.

Bà Bühring nói: "Những quyết định này sẽ giúp xây dựng một bộ án lệ về môi trường và khí hậu phù hợp với thực tế mới về rủi ro và sự dễ bị tổn thương xã hội. Công dân không thể bị bỏ mặc chịu đựng vô thời hạn vì nhà nước không thực hiện đúng vai trò".

Bà lưu ý vai trò của các vụ kiện tập thể trong định hình chính sách công và đảm bảo các biện pháp khắc phục rộng hơn. Một ví dụ điển hình, theo bà, là vụ kiện được đệ trình ngày 31-3 của văn phòng công tố viên tiểu bang đại diện cho lợi ích công kiện chính quyền thành phố Porto Alegre vì không duy trì hệ thống bảo vệ chống lũ lụt ở đây.

Vụ kiện dân sự yêu cầu 10 triệu USD bồi thường thiệt hại tinh thần tập thể, cùng bồi thường bổ sung cho cư dân và chủ doanh nghiệp ở các khu vực bị ảnh hưởng nặng nhất. Đơn kiện lập luận hầu hết thiệt hại lẽ ra đã có thể ngăn chặn nếu hệ thống bảo vệ chống lũ lụt - do chính quyền thành phố kiểm soát độc quyền từ năm 1990 - được bảo trì đúng cách.

Iboti Barcelos, đối tác tại công ty luật Iboti Advogados Associados có trụ sở ở Porto Alegre, cho biết công ty của ông đang xử lý khoảng 2.500 vụ kiện lũ lụt chống lại chính quyền tiểu bang.

"Tối thiểu, những gia đình này phải được khôi phục về tình trạng trước đây của họ", ông nói. Một trong những thách thức chính, Barcelos lưu ý, là chứng minh tổn thất vật chất, vì nhiều gia đình không có biên lai cho các vật dụng bị phá hủy. Công ty của ông sử dụng nghiên cứu thị trường về hộ gia đình điển hình theo quy mô nhà ở, cũng như phân tích pháp lý và án lệ, để hỗ trợ yêu cầu bồi thường.

Ông lập luận rằng thảm họa có thể đã được giảm thiểu nếu hệ thống máy bơm của thành phố hoạt động và lập luận viện dẫn điều khoản bất khả kháng của phía chính quyền là rất yếu bởi người dân thiếu ngay cả những biện pháp phòng ngừa cơ bản.

"Ngành tư pháp cần tiếp cận vấn đề này một cách nhạy bén và đưa ra phán quyết thích đáng - ông nói - Bồi thường bằng tiền sẽ không xóa đi nỗi đau khổ, nhưng có thể khôi phục một phần phẩm giá và giúp các gia đình xây dựng lại nhà cửa".

Tiền lệ quan trọng

Ana Paula Atz, giáo sư luật tiêu dùng và môi trường, cho biết ngành tư pháp Brazil hiện phải xác định cách ứng phó với một thảm họa khí hậu quy mô lớn ảnh hưởng đến hơn 2 triệu người - nhiều người trong số đó mất nhà cửa, việc làm hoặc sinh kế.

Câu hỏi lớn theo bà là liệu các tòa án sẽ tiêu chuẩn hóa bồi thường hay yêu cầu mỗi nguyên đơn phải chứng minh tổn thất cá nhân.

"Đây là lần đầu tiên ngành tư pháp xử lý kiện tụng quy mô lớn liên quan đến khí hậu. Những phán quyết này sẽ định hình án lệ cho các hiện tượng thời tiết cực đoan trong tương lai như những gì chúng ta đã trải qua ở Rio Grande do Sul", bà nói.

Atz cũng chỉ ra khuôn khổ pháp lý vững chắc của Brazil, bao gồm luật năm 2012 phác thảo vai trò của chính phủ liên bang, tiểu bang và thành phố trong ứng phó thảm họa, với chính quyền địa phương và tiểu bang chịu trách nhiệm về các biện pháp cụ thể như lập bản đồ rủi ro, thanh tra và hệ thống cảnh báo sớm.

Bà nói việc không đáp ứng các nghĩa vụ này có thể trở thành sai sót có tính hệ thống - và các phán quyết sắp tới sẽ giúp xác định hậu quả pháp lý của tình trạng yếu kém về năng lực đó.■

Các khái niệm pháp lý chính trong những vụ kiện này là quyền miễn trừ của nhà nước / chính quyền. Về cơ bản, lý luận này cho rằng các cơ quan và quan chức chính phủ được miễn trừ kiện tụng dân sự về những hành động của họ trong quá trình thực thi công vụ chính thức.

Tuy nhiên, quyền miễn trừ này không tuyệt đối, và các ngoại lệ thường tồn tại, đặc biệt đối với các hành động tắc trách. Nhiều quốc gia đã ban hành các luật hoặc đạo luật cho phép công dân kiện chính phủ trong những trường hợp cụ thể.

Với vụ việc ở Brazil, để thắng kiện, nguyên đơn thường phải chứng minh: Chính quyền thành phố có nghĩa vụ trong thiên tai (ví dụ: cảnh báo sớm hay bảo trì hệ thống thoát nước), chính quyền đã vi phạm nghĩa vụ đó (không cảnh báo kịp thời, tắc trách trong bảo trì hệ thống thoát nước), vi phạm này gây ra thiệt hại do lũ lụt, và cuối cùng là nguyên đơn đã bị thiệt hại trên thực tế.

Theo các luật sư bên nguyên, trong một số trường hợp, nếu hành động (hoặc không hành động) của chính phủ gây ra lũ lụt kéo dài hoặc tái diễn, họ có thể lập luận rằng thiệt hại khi đó sẽ tương đương với "chiếm đoạt" tài sản riêng cho mục đích công mà không được bồi thường thỏa đáng.

Không chỉ ở Brazil, nhiều vụ việc tương tự cũng đã diễn ra trên thế giới, khi thiên tai ngày càng dữ dội và gây thiệt hại ngày càng lớn. Ở San Diego, California (Mỹ), hơn 1.500 người đã khởi kiện chính quyền thành phố vì một trận lụt tháng 1-2024 với cáo buộc tắc trách, không xử lý phù hợp với con sông gây lụt, bao gồm không phát quang, dọn rác và nạo vét.

Nói chung, lập luận của bên nguyên thường nhắm vào các cáo buộc chính quyền không bảo trì đúng cách hạ tầng thoát nước, xây dựng hoặc thiết kế sơ suất với các công trình kiểm soát lũ lụt, và không cảnh báo kịp thời về nguy cơ lũ lụt có thể dự đoán được.