Tội nghiệp con cá mập, hoặc tốt hơn, nên cảm ơn nó

Con người thoát khỏi cuộc đời ăn lông ở lỗ, muốn tồn tại trong thiên nhiên khắc nghiệt thì cố tạo ra cái mái che chở trên đầu. Từ hang động ám khói nhem nhuốc đến tòa nhà Buri Khalifa lộng lẫy chọc 828m lên trời xanh là một hành trình vài ngàn năm, bên cạnh bước tiến về vật liệu và kỹ nghệ xây dựng, nó luôn đồng hành với vô số trận cãi vã về bộ mặt kiến trúc, kể cả trong tháp ngà lẫn bên ly trà đá vỉa hè.

 Vụ lao xao quanh ngôi nhà được/bị thiên hạ mến tặng cho cái tên "Hàm cá mập" cạnh hồ Gươm có thể sắp bị dỡ đi để nhường chỗ cho một quần thể kiến trúc khác không là một ngoại lệ, nhưng cũng là dịp ngẫm sự đời và cái gọi là quy hoạch xây dựng buổi giao thời.

Nghĩ về công năng cái nhà

Vitruvius Pollio là một kiến trúc sư và nhà lý luận xây dựng người La Mã ở thế kỷ thứ nhất trước Công nguyên. Cụ tổ ngành xây nhà này từng phán: muốn xây gì thì xây, cũng phải tôn trọng ba căn tính cơ bản là Firmitas (bền chắc), Utilitas (hữu dụng) và Venustas (đẹp). Thực ra không có gì gọi là đột phá, nhưng hãy để ý là định nghĩa này đã trên hai ngàn năm tuổi mà vẫn tươi rói như hôm qua.

Hai căn tính đầu chắc không cần bàn cãi. Không ai muốn cái nhà sụp xuống đầu mình. Và đã là nhà thì phải đáp ứng công năng che mưa nắng, có chỗ nấu ăn, ngủ nghê, chặn hổ báo rắn rết mò vào...

Cái căn tính thứ ba mà cụ Vitruvius không dụng công cắt nghĩa cho rốt ráo, đồng thời cũng rất khó bàn đến tận cùng: Thế nào là "đẹp"? Khi nào chúng ta khen khuôn mặt của một cô gái, dĩ nhiên cũng của một chàng trai, em bé hay cụ già, là đẹp? 

Mỗi bộ phận như hàm răng, cánh mũi, hàng mi trên khuôn mặt đều phụng sự một mục đích riêng, nhưng chỉ khi chúng hoàn hảo về hình dáng, màu sắc và sự hài hòa cân đối thì khuôn mặt mới xứng đáng với danh hiệu cao quý là "đẹp".

Điều tương tự cũng đúng với kiến trúc. Chỉ có sự hài hòa hoàn hảo về mục đích và chức năng kỹ thuật cũng như về tỉ lệ hình khối mới có thể tạo nên vẻ đẹp. Và chính điều đó khiến nhiệm vụ của kiến trúc sư trở nên hóc búa. 

Như một cô gái tấp tểnh đi thi hoa hậu, đang yên đang lành bỗng bị coi là "người của công chúng" và chịu sự soi mói của người đời - một công trình kiến trúc hay đồ án quy hoạch xây dựng còn bị đe dọa dữ dằn hơn, vì nó không lẩn đi đâu được, mà phải trơ gan cùng tuế nguyệt, ít nhất là chừng nào bê tông nhôm kính còn chưa hỏng hoặc chưa bị nổi hứng dẹp đi xây lại.

Nghĩ về cái đẹp trong xây dựng

Đã thế, cái "đẹp" vốn mong manh ấy còn chịu hậu quả của sự đỏng đảnh tên là văn hóa. Khái niệm "đẹp" ở mỗi bối cảnh văn hóa một khác. Cái hôm nay được đa số coi là đẹp, một chục năm sau rất có thể lại là kệch cỡm và xấu xí. 

Và ngược lại. Một ví dụ điển hình là chủ nghĩa biểu tượng trong kiến trúc, nói một cách nôm na là công trình sân bay thì phải có hình đại bàng dang cánh, nhà nguyện Phật giáo ắt phải mang dáng dấp hoa sen…

Khốn nỗi, cách diễn giải về kiến trúc biểu tượng có thể khác nhau tùy thuộc vào bối cảnh văn hóa và lịch sử, cả chính trị nữa, và thế là khi vật đổi sao dời thì nghệ sĩ gạch đá có tiềm năng trở thành tội đồ. 

Con cá mập nhe răng quẫy sóng ở ngã tư đông đúc từ 1993, nay bị mất giấy phép lội ở mép hồ Gươm chật hẹp, nó phải bị tế thần là hợp lý rồi. Hợp lý mà liệu có hợp tình? Tháp Rùa thực sự may mắn, khi người ta không tiện tay đập bỏ trong không khí hừng hực lật nhào cái tượng Bà Đầm Xòe, và khi ký ức về một tay bá hộ Nguyễn Hữu Kim nào đó đã đủ phai mờ thì người đời cũng đã quen mắt với kiến trúc gồm mấy chục lỗ cửa không ra tò vò mà cũng chẳng hẳn gothic, lom khom đỡ tầng trên vút cong mái đao và tứ long chầu nhật được chồng lên trong một cơn hoài cổ. 

Dĩ nhiên thầu xây dựng Nguyễn Hữu Kim lúc đó cũng không được hỏi để khóc tức tưởi như cố kiến trúc sư Tạ Xuân Vạn khi trách ai đó tùy tiện sửa thiết kế của mình. Hôm nay chớ dại buông lời chê bai cái công trình ấy, khi nó đã nghiễm nhiên được tôn vinh thành hình ảnh không thể tách rời kinh đô ngàn năm văn hiến, như Sydney không thể thiếu nhà hát Con Sò, đến Paris thì phải trèo tháp Eiffel mà ít biết là mớ sắt đó ban đầu chỉ được sinh ra để phục vụ cho một triển lãm thế giới, người ta vốn chỉ dự định cho nó đứng đó 20 năm trước khi biến nó thành sắt vụn.

Cảm ơn cụ Vitruvius vì cụ đã không hạ lệnh định nghĩa thế nào là đẹp. Và thế là từ bấy đến nay chúng ta thoải mái thiết kế và cãi vã thiên thu bất tận, xen lẫn những khoảng nghỉ để tạm nhất trí rằng vẻ đẹp không dựa trên sở thích nhất thời mà phải hướng đến sự trường tồn qua nhiều thế hệ. Vẻ đẹp nên như sợi dây kết nối giữa quá khứ và tương lai. Vẻ đẹp không chỉ là vẻ bề ngoài của sự vật, mà cả vẻ duyên dáng, sự đảm bảo công năng và thể hiện cá tính.

Xây dựng luôn có ý nghĩa xã hội, vì hiếm khi có ai đó xây một cái nhà đơn độc cho mình giữa rừng (mà ngay cả thế thì ngôi nhà ấy cũng phải có trách nhiệm với khu rừng ấy). Kiến trúc sư phải có trách nhiệm đối với người làm việc hay sinh sống trong ngôi nhà, đối với khách hàng và xã hội.

Vì đó là một đòi hỏi rất chung chung, nên nhiều quốc gia có một vị trí đặc biệt là (nhóm) kiến trúc sư đô thị. Kiến trúc sư đô thị phụ trách việc quy hoạch, thiết kế các công trình và không gian đô thị, có tính đến chức năng, tính thẩm mỹ và tính bền vững. 

Việc này ảnh hưởng trực tiếp đến cuộc sống của cư dân bằng cách tối ưu hóa khả năng tiếp cận tài nguyên, giao thông và không gian xanh. Vị trí này không chỉ đặt ra hướng phát triển, mà cả dấu ấn thẩm mỹ cho không gian sống hay khu dân cư lớn.

Thực tế ngay ở thủ đô hay vài đô thị lớn như TP.HCM hay cả Đà Nẵng cho thấy dường như ở ta công tác của (nhóm) kiến trúc sư đô thị thường bị đánh đồng với việc của một sở xây dựng duyệt bản vẽ, cấp phép, đi đếm tầng công trình để phạt, kiểm tra giờ đổ bê tông nhằm xử lý khiếu nại từ hàng xóm… 

Chỉ cần đạp xe đạp vài vòng phố xá là đủ thấy công tác quy hoạch và xây dựng ở các đô thị Việt Nam nhốn nháo ra sao. Nhà chồm ra mặt đường, tiệm cà phê lấn cả đường tàu hỏa, nhà nhà nâng tầng và cơi nới chuồng cọp, vỉa hè chật cứng hàng ăn hay bãi trông xe máy, mải xây mái nhà che nắng mưa mà quên chừa lại mảnh cỏ cho trẻ con nô đùa…

Tạm chưa bàn đến cái "đẹp" theo nghĩa xa xỉ, nên tâm niệm một điều rằng sinh hoạt lâu dài trong một môi trường xấu - theo nhiều nghĩa - sẽ ảnh hưởng quyết định đến cảm nhận hạnh phúc của con người. 

Vì thoạt tiên con người định hình không gian qua can thiệp quy hoạch và xây dựng, sau đó không gian định hình con người, đó là sự tương tác phức hợp giữa không gian và tâm lý - bởi vì môi trường mà chúng ta sống luôn ảnh hưởng đến chúng ta với tư cách là con người.

Cuộc sống không chỉ trong bốn bức tường

Cuộc chiến tranh lớn đã lùi xa nửa thế kỷ, và so sánh với các nước khác trên thế giới sẽ dễ dàng nhận ra rằng chỉ sau khi vội vã đáp ứng sơ sơ được những hụt hẫng căn bản sau chiến tranh, người ta mới bình tâm bắt đầu xem xét kiến trúc, không gian thực sự có tác dụng gì đối với con người. 

Kiến trúc không chỉ đơn thuần là xây dựng nhà cửa, đường sá. Nó tạo ra bản sắc và sự gắn kết. Và nó trở nên mạnh mẽ hơn khi không gian giao tiếp với con người và con người phát triển cảm xúc đối với các không gian chung và riêng của mình. Do đó, trọng tâm của kiến trúc phải là con người.

Trước tiên phải nghĩ đến các thành phần tạm gọi là yếu thế trong xã hội. Nhiều nghiên cứu khoa học cho thấy tác động của kiến trúc có ảnh hưởng lớn hơn nhiều đến người lớn tuổi ngày càng chiếm tỉ lệ cao trong xã hội.

Đặc biệt đối với người rất già hoặc người mắc chứng mất trí nhớ. Con người càng bất an thì môi trường không gian càng ảnh hưởng đến họ, đến sức khỏe, cảm giác thoải mái và hạnh phúc của họ. Người già và người bệnh đặc biệt đau khổ khi môi trường sống của họ không tốt.

Ngay từ năm 1984, kiến trúc sư người Thụy Điển Roger Ulrich đã chứng minh thực tế rằng việc ngắm nhìn cây xanh sẽ giúp vết thương mau lành hơn sau phẫu thuật. Ông đã chỉ ra rằng bệnh nhân nằm viện cảm thấy thoải mái sẽ ít có nguy cơ bị nhiễm trùng hơn vì môi trường đó ít gây stress hơn. 

Thụy Điển luật hóa công tác cải tạo hoặc quy hoạch các bệnh viện hoặc viện dưỡng lão, khuyến cáo chú ý đảm bảo rằng mọi phòng đều có cửa sổ lớn mở nhìn ra cây xanh, hành lang rộng rãi, sáng sủa và ấm áp.

Chúng ta quá dễ dãi khi đổ hết tội cho chiến tranh mà không tìm lầm lỗi ở con người, để rồi hình thành một thói ngụy biện nguy hiểm, chấp nhận một xưởng đốt rác độc hại giữa khu dân cư, không lắng nghe lời than phiền của một công nhân làm ca đêm về đúng giờ loa phường phát cạnh cửa sổ, để mặc trẻ con chơi điện thoại cả tối vì không có chỗ cho chúng chạy nhảy...

Tội nghiệp con cá mập cạnh hồ Gươm, nó chẳng làm gì nên tội, chỉ hứng búa rìu của dư luận nhiều bức xúc. Phá tòa nhà ấy đi thì dễ, kể cả chi phí cao, nhưng Hà Nội còn bao nhiêu góc khác cần cải thiện hơn, bao nhiêu mối cần chi hơn từ ngân sách hạn hẹp?

Sáng nay tôi có việc đi Hưng Yên trên đường 379. Từ trung tâm thị trấn Văn Giang trở đi, chưa đầy một cây số mà có tới ba cổng chào chăng đèn kết hoa lộng lẫy. Ước gì có một kiến trúc sư đô thị có tâm và có tầm, được thế tôi hứa sẽ không chê con cá mập.