Tổng thống tân cử và “vấn đề Trung Quốc”

Trong số các nhân vật chính trị hàng đầu nước Mỹ ngày nay, có lẽ ông Joe Biden ở vào hàng “quen biết” Trung Quốc hơn cả. Bởi thế, truyền thông Trung Quốc - sau vài ngày kín tiếng - đã bắt đầu đưa ra những nhận xét và kỳ vọng thận trọng về quan hệ Mỹ - Trung tới đây.

Trong chuyên mục “Ngoại giao”, Hoàn Cầu Thời Báo 8-11 chạy tít rất “ngoại giao”: “Joe Biden: Tổng thống đắc cử mới của Mỹ, người bạn cũ của Trung Quốc”. Bài báo nhắc chuyện phó tổng thống Biden đi ăn ở tiệm mì Giao Long, Bắc Kinh năm 2011, và nay cư dân mạng nhao nhao đòi quán này công bố lại thực đơn năm xưa, cũng kiểu “bún chả Obama”, cứ như thể dân Tàu mê ông Biden lắm! Háo hức đến nỗi bài báo gọi đây là “ngoại giao mì Tàu”, như “ngoại giao bóng bàn” thời Nixon - Kissinger. Nhưng chẳng qua các chuyến công du thường được sắp xếp ít nhất một buổi khám phá ẩm thực địa phương “làm màu” cho những dân bản xứ hiếu kỳ.

Đến đây, phải nhắc lại chuyện Tổng thống Mỹ đương nhiệm Donald Trump tiếp ông Tập tại Palm Beach, Florida, hồi tháng 3-2017. Lúc đó, ông Trump đã hết lời ca ngợi ông Tập và tình hữu nghị giữa họ. Chẳng qua ngoại giao phương Tây thường đề cao việc xây dựng quan hệ cá nhân giữa các lãnh đạo, với hi vọng một khi đã quen biết thì sẽ cởi mở với nhau hơn để mà… bàn tính thiệt hơn. Song, cái sự quan hệ cá nhân đó trong văn hóa Á Đông thì lại được nhìn nhận khác, nhất là ở những xứ mà lãnh đạo là “lãnh đạo tập thể”.

Không biết có phải vì vậy không mà khi ông Biden công du Trung Quốc lần thứ hai vào tháng 12-2013, lúc ông Tập đã trở thành chủ tịch nước, tình hình thay đổi hẳn. Báo chí cho biết hai phía đã không đề cập công khai việc Trung Quốc lúc bấy giờ vừa thành lập vùng nhận dạng phòng không ở biển Hoa Đông, dù trước đó tại Tokyo, ông Biden có hứa là sẽ nêu ra vấn đề này với ông Tập. Tường thuật của báo chí cho thấy dường như ông Tập là người ấn định nội dung đàm đạo: “Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình và Phó tổng thống Joe Biden đã nói chuyện cởi mở về những thách thức mà hai nước phải đối mặt trong việc xây dựng mối quan hệ bền chặt hơn và xây dựng lòng tin. Tuy nhiên, hai bên không đề cập cụ thể đến quyết định gây tranh cãi gần đây của Trung Quốc về việc lập vùng nhận dạng phòng không… Chủ tịch Tập cũng nhấn mạnh sự cần thiết mỗi bên phải tôn trọng các lợi ích cốt lõi và các mối quan tâm chính của nhau”. Cứ như thể ông Biden qua Trung Quốc là để nghe ông Tập khẳng định “lợi ích cốt lõi” của Trung Quốc mà thôi.

Người xưa đâu tá?

Vấn đề là không chỉ có ông Tập thay đổi. Những gì ông Biden tiết lộ trong cuộc tranh luận thứ nhì với ông Trump mới hôm 23-10 cho thấy không có gì là bị lãng quên. “Khi tôi gặp ông Tập lúc còn là phó tổng thống, ông ấy nói rằng họ sẽ lập vùng nhận dạng phòng không và “quý vị không thể bay qua” - ông Biden kể - Tôi đã nói chúng tôi vẫn sẽ bay qua. Chúng tôi vừa cho máy bay ném bom B-52, B-1 bay qua đó. Chúng tôi sẽ không màng tới [vùng nhận dạng phòng không]. Họ phải theo luật. Chúng ta cần bạn bè của chúng ta cũng phải nói với Trung Quốc rằng: “Đây là các quy tắc. Hoặc quý vị theo luật hoặc quý vị sẽ phải trả giá… về mặt kinh tế””.

Thông điệp phát đi là rất rõ ràng. Không lạ khi cũng Hoàn Cầu Thời Báo 7-11 đặt tít: “Quan hệ Trung - Mỹ về lâu dài có thể đối diện thách thức lớn hơn dưới trào Biden”. Bài báo dự đoán: “Chưa hẳn chính quyền mới ở Washington sẽ từ bỏ tất cả các quyết sách ngoại giao thời Trump nếu ông Biden giành chiến thắng”; và “bất luận cuối cùng ai thắng, nhìn chung cả hai ông có cùng quan điểm về cách đối phó với Trung Quốc. Cả hai đều coi Trung Quốc là đối thủ chiến lược và nhắm tới việc kiềm chế Trung Quốc, nhưng với các phương tiện và chiến thuật khác nhau”.

Đã bắt đầu xuất hiện tranh luận về việc liệu ông Biden sẽ tiếp tục chính sách “Ấn Độ - Thái Bình Dương” của ông Trump hay khởi động “chiến lược tái cân bằng châu Á - Thái Bình Dương 2.0” tiếp nối đường lối “xoay trục” thời Obama. Hoàn Cầu Thời Báo 9-11 nêu câu hỏi: “Biden sẽ thực hiện chiến lược Ấn Độ - Thái Bình Dương của Hoa Kỳ như thế nào?”, và tự trả lời: “Thất bại của Trump trong cuộc bầu cử không có nghĩa là chấm dứt chiến lược Ấn Độ - Thái Bình Dương. Biden được cho là sẽ áp dụng cách suy nghĩ tương tự, mặc dù tên của chiến lược khu vực có thể khác”.

Bài viết nói trong Cương lĩnh của Đảng Dân chủ năm 2020 được phát hành vào tháng 10, không có một từ nào là “Ấn Độ - Thái Bình Dương”, nhưng điều đó không có nghĩa là đường lối đối ngoại của Đảng Dân chủ không coi trọng khu vực này: “Dựa trên Cương lĩnh của Đảng Dân chủ năm 2020 và những gì ông Biden đã nói về Trung Quốc cho đến nay, chính quyền Biden sẽ tiếp tục coi Trung Quốc là đối thủ cạnh tranh chiến lược chính của Mỹ… Vì mục tiêu chính là duy trì quyền bá chủ của Mỹ trong khu vực, chính quyền Biden sẽ tiếp tục kiềm chế và cạnh tranh chiến lược với Trung Quốc”.

Đó là một cái nhìn có tính dự đoán về đường lối với Trung Quốc của chính quyền mới. Ngoài ra, cũng có những dự báo rằng chính quyền Biden có thể trở lại với Hiệp định đối tác xuyên Thái Bình Dương (TPP) hoặc một số cơ chế kinh tế và thương mại khu vực mang tính loại trừ Trung Quốc. “Bốn năm trước, khi ứng viên Dân chủ Hillary Clinton thua cuộc trong cuộc bầu cử, nhiều chiến lược gia Trung Quốc cảm thấy nhẹ nhõm vì họ tin rằng xung đột ý thức hệ giữa Trung Quốc và Mỹ sẽ không phải là trọng tâm dưới chính quyền do Đảng Cộng hòa lãnh đạo”, bài báo viết tiếp. “Giờ đây, chính quyền Hoa Kỳ do Biden lãnh đạo có thể nhấn mạnh lại vấn đề hệ tư tưởng và giá trị cũng như sự khác biệt trong hệ thống chính trị giữa Trung Quốc và Hoa Kỳ, để thu hút cái gọi là các nước có cùng chí hướng… Tuy nhiên, hầu hết các quốc gia trong khu vực sẽ không bị mắc kẹt trong luận điệu của Washington buộc họ chọn giữa Mỹ và Trung Quốc… họ không muốn đứng về phía nào, chưa kể rủi ro về một cuộc đụng độ quân sự trực tiếp với Trung Quốc”.

Trên đây là vài ý thu nhặt được về đường lối tới đây của ông Biden với Trung Quốc, tuy giống về tổng thể nhưng có thể rất khác về chi tiết so với thời Trump. Để tạm kết luận, có thể tin rằng: (1) ông Biden thừa rõ Trung Quốc mà ông đã làm quen năm 2011 hay 2013 nay khác trước rất nhiều, cả trong hành động lẫn mục tiêu chiến lược - được định hình dưới tên gọi “Trung Quốc mộng”; (2) cũng trong thời gian đó, Mỹ đã suy yếu hơn là phát triển, nhất là đang rơi vào nguy cấp vì đại dịch COVID-19, trong khi Trung Quốc đang ở thế thượng phong - và châu Âu cũng tan tác; (3) điều này sẽ là nền tảng cho mong muốn vươn lên hơn nữa của Trung Quốc; (4) một sự tập hợp đồng minh và các đối tác là cần thiết với Mỹ trong những lĩnh vực hay khu vực địa lý nhất định, bất kể dưới tên gọi nào; và (5) Mỹ sẽ tập trung vào cái họ gọi là “những giá trị chung”, trong đối phó với Trung Quốc. Tất nhiên, mọi chuyện còn phải đợi ông Biden nhậm chức có trơn tru không đã!■

Câu hỏi đặt ra là với các nước ở khu vực trong tình hình mới thì phải xử lý ra sao cho khéo léo để không phải chọn phe, nhưng cũng không bị áp bức. Việc Trung Quốc vừa sửa luật cho phép cảnh sát biển dùng vũ khí đối với “tàu nước ngoài vào vùng biển thuộc quyền quản lý của Trung Quốc nhằm hoạt động sản xuất trái phép, không chấp hành chỉ đạo dừng tàu của nhân viên cơ quan cảnh sát biển, từ chối cho lên tàu hoặc kiểm tra theo cách khác…” là một sự leo thang mới, bởi cho tới nay các bên đang sử dụng cảnh sát biển chính thức như một công cụ “dân sự” nhằm tránh nguy cơ đụng độ quân sự. Thành ra, khi nói rằng Mỹ muốn kiềm chế Trung Quốc thì phải đặt vào bối cảnh cụ thể: kiềm chế thế nào, và luật pháp quốc tế cho phép những gì tương ứng với những “hoạt động kiềm chế” đó?