Trung Quốc chờ đợi gì từ cuộc chiến Ukraine?

Hôm 24-11, cuộc điện đàm giữa Tổng thống Mỹ Donald Trump và Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình đã đề cập nhiều vấn đề, từ căng thẳng thương mại giữa hai nước, Đài Loan, đến quan hệ Trung - Nhật đang nóng lên. 

Tổng thống Trump hồ hởi thông báo ông sẽ thăm Trung Quốc vào tháng 4 năm sau, như một mốc quan trọng trong quan hệ giữa hai nước. Nhưng có một chi tiết quan trọng ẩn khuất dưới các điểm nóng khác: Quan điểm của Bắc Kinh về hòa bình cho cuộc xung đột ở Ukraine.

Kinh tế hơn là chính trị

Trong cuộc điện đàm, ông Tập đã định vị Trung Quốc là một bên trung lập và nhắc lại sự ủng hộ của ông với việc chấm dứt cuộc chiến đã kéo dài gần bốn năm này. Cụ thể, ông nói Trung Quốc ủng hộ "mọi nỗ lực có lợi cho hòa bình" và kêu gọi "một thỏa thuận hòa bình công bằng, lâu dài và có tính ràng buộc sớm" sẽ giải quyết cuộc khủng hoảng "tận gốc rễ".

Shi Jiangtao, một cựu nhân viên ngoại giao, trong bài phân tích viết cho tờ South China Morning Post hôm 26-11, cho rằng mục tiêu quan trọng nhất của Trung Quốc là công cuộc tái thiết Ukraine sau chiến tranh. 

Họ ít quan tâm đến chi tiết đàm phán chính trị, mà tập trung vào các cơ hội kinh tế và ảnh hưởng địa chính trị dài hạn của tam giác Mỹ - Trung - Nga. Nói cách khác, Trung Quốc không vội vã tham gia đàm phán chính trị mang lại hòa bình cho Ukraine lúc này, mà đang chuẩn bị để trở thành nhà thầu và nhà đầu tư chính trong công cuộc tái thiết Ukraine sau khi chiến tranh kết thúc.

Sergey Ryabkov, Thứ trưởng Ngoại giao Nga, hôm 26-11 cũng cho biết Matxcơva đang giữ liên lạc chặt chẽ với Trung Quốc về các nỗ lực ngoại giao nhằm chấm dứt xung đột ở Ukraine, nhưng Bắc Kinh không tham gia các cuộc đàm phán đang diễn ra.

Justyna Szczudlik, chuyên gia phân tích Trung Quốc của Viện Quan hệ quốc tế Ba Lan, trong bài viết trên trang The Diplomat, nhận định Trung Quốc hầu như không có phản ứng gì với chính sách Nga của ông Trump, bằng chứng cho thấy lập trường hiện tại của Mỹ về cuộc chiến ở Ukraine và về Nga cơ bản là có lợi cho Trung Quốc. 

Đòn bẩy của Trung Quốc không nằm ở các cuộc đàm phán hòa bình do Nhà Trắng dẫn đầu, mà chủ yếu nằm ở mục tiêu lâu dài nhắm tới tái thiết Ukraine sau khi tiếng súng đã dứt.

Đã có thế, chỉ còn đợi thời

Bắc Kinh hiện đang tự tin vào đòn bẩy của họ nhờ năng lực xây dựng cơ sở hạ tầng quy mô lớn, kinh nghiệm với các dự án của Sáng kiến Vành đai con đường (BRI) khắp thế giới, tiềm lực tài chính và tầm ảnh hưởng với Nga. 

Sự thống trị của Trung Quốc trong một số lĩnh vực và chuỗi cung ứng cũng có nghĩa là sản phẩm và công nghệ của họ có tính cạnh tranh về mặt kinh tế.

Các nhân tố Trung Quốc có đầy đủ kinh nghiệm và năng lực thích ứng: họ có thể hành động nhanh chóng, đưa ra các điều kiện thu hút nhiều công ty chuyên về cơ sở hạ tầng lớn trong các môi trường đôi khi không ổn định. Vấn đề hiện nay là họ đang chờ thời điểm thích hợp để tham gia.

Trong nhận định với tờ SCMP, Li Lifan, chuyên gia về Nga và Trung Á tại Viện Khoa học xã hội Thượng Hải, nhấn mạnh: "Trung Quốc vẫn tương đối bình tĩnh về vấn đề này, và tôi tin rằng Bắc Kinh có thể chấp nhận bất kỳ sự sắp xếp nào cuối cùng được đưa ra".

Sự chờ đợi của Trung Quốc cũng được tính toán kỹ lưỡng. Họ không có gì phải vội khi vai trò của họ quá lớn để có thể bị phớt lờ. Ngoài ra, chi phí tái xây dựng Ukraine không thể mình phương Tây kham nổi.

Trong bài viết vào tháng 5 năm nay trên trang Project Syndicate, Thomas Graham và Zongyuan Zoe Liu (Trung tâm nghiên cứu Hội đồng Quan hệ đối ngoại - CFR) cho rằng châu Âu không thể loại trừ Bắc Kinh khỏi công cuộc tái thiết Ukraine. 

Hóa đơn tái thiết sẽ quá lớn để phương Tây tự mình chi trả. Một năm trước, Ngân hàng Thế giới ước tính chi phí là 486 tỉ đô la (khoảng 2,6% GDP của Trung Quốc năm 2024) trong thập kỷ tới, và con số này chỉ tăng thêm kể từ đó.

Về cơ bản, dù bực mình Bắc Kinh quá gần gũi với Matxcơva, châu Âu sẽ phải chấp nhận rằng Trung Quốc rất có khả năng sẽ đóng vai trò nào đó trong việc tái thiết Ukraine và các quá trình tái thiết hậu xung đột khác. Trọng tâm của châu Âu nên được ưu tiên sang đảm bảo lợi ích và an ninh của họ được bảo vệ, thay vì tập trung vào ngăn chặn Trung Quốc tham gia.

Với Trung Quốc, công cuộc tái thiết Ukraine đầy hấp dẫn về lợi ích kinh tế và chiến lược. Các lĩnh vực công nghiệp, năng lượng, cơ sở hạ tầng và nông nghiệp của Ukraine mang lại các thị trường mới cho các công ty Trung Quốc đang bị bóp nghẹt bởi tình trạng dư thừa năng lực sản xuất trong nước và thuế quan tăng cao ở nước ngoài.

Cách tiếp cận của Trung Quốc

Một nghiên cứu xuất bản vào cuối tháng 10 năm nay của Trung tâm Mercator về nghiên cứu Trung Quốc (Đức) về lịch sử tham gia các kế hoạch tái thiết hậu chiến nhận định cách tiếp cận của Trung Quốc chủ yếu được thúc đẩy bởi các lợi ích địa chính trị và địa kinh tế. 

Các cân nhắc chiến lược của Bắc Kinh định hình hình thức và chiều sâu sự tham gia của họ. Lợi ích đã dẫn đến những hình thức can dự khác nhau của nước này vào công cuộc tái thiết hậu chiến của Iraq, Nam Sudan, Ethiopia, Afghanistan và Syria.

Hai tác giả Helena Legarda và Claus Soong của nghiên cứu cho rằng động cơ của Trung Quốc ở Iraq và Nam Sudan chủ yếu được thúc đẩy bởi việc giành quyền tiếp cận dầu mỏ và nhu cầu bảo đảm nguồn cung năng lượng. 

Trong khi đó ở Afghanistan thì lý do của Bắc Kinh phức tạp hơn khi kết hợp các mối lo ngại về an ninh biên giới với lợi ích về tài nguyên thiên nhiên, như dầu mỏ và khoáng sản quan trọng. Vị trí địa chính trị và chiến lược của Syria thì quan trọng trong việc trung chuyển năng lượng và thương mại liên quan tới nền kinh tế Trung Quốc.

Cùng một nhận định về ý nghĩa địa chính trị và địa kinh tế với quyết định tham gia tái thiết ở Ukraine hậu chiến, SCMP cho rằng Trung Quốc từ lâu đã coi Ukraine là cửa ngõ vào châu Âu và là đối tác hấp dẫn. 

Ukraine được coi là quốc gia quan trọng với BRI từ năm 2017, và các lĩnh vực nông nghiệp, năng lượng cùng khoáng sản thiết yếu của nước này từ lâu đã được các công ty Trung Quốc quan tâm.

Nếu Ukraine gia nhập Liên minh châu Âu (EU) sau đó như trong các phiên bản của thỏa thuận hòa bình thì tầm quan trọng chiến lược của Kiev càng hấp dẫn với Bắc Kinh như một cửa ngõ tiềm năng vào thị trường chung EU và một kênh ảnh hưởng tiềm năng trong khối này.

Diễn ngôn về cách tiếp cận của Trung Quốc với tái thiết hậu xung đột cũng được định hình khác biệt so với cách tiếp cận của phương Tây khi nhấn mạnh vào giúp đỡ tăng trưởng kinh tế trước cải cách chính trị hoặc các vấn đề quản trị. 

Cách tiếp cận "phát triển trước" này giúp các chính quyền sở tại bớt e ngại về chính trị. Điều này sẽ đặt ra những thách thức rõ ràng với mong muốn của châu Âu trong duy trì luật pháp quốc tế, dân chủ, nhân quyền và các yếu tố then chốt khác của trật tự toàn cầu mà họ muốn thúc đẩy ở châu Âu lục địa.■