Trung Quốc: Năng lực giám sát và hệ sinh thái AI

Cách đây hai tuần, tôi được mời đi nói chuyện cho một trường đại học ở một tỉnh miền biên viễn xa xôi của Trung Quốc. Một vị giáo sư đón tôi bằng chiếc xe điện Huawei có chế độ tự lái, căng tin trường có khu vực hoàn toàn tự động khi sinh viên tự chọn thức ăn, tự trả tiền bằng cách quét mã mà không cần người phục vụ. 

Nếu định nghĩa trí tuệ nhân tạo (AI) một cách ngắn gọn là nỗ lực tạo ra các hệ thống máy tính có thể thực hiện các nhiệm vụ thường đòi hỏi trí thông minh của con người thì đây chỉ là hai ví dụ về ứng dụng rộng rãi của AI ở một thành phố xa xôi thuộc Trung Quốc.

Quy mô và tinh vi

Nhưng ngoài các mục đích phục vụ đời sống thực tế, AI còn rất nhiều ứng dụng khác. Báo Mỹ The New York Times (NYT) đầu tháng 11 có bài phóng sự điều tra về việc chính quyền Trung Quốc đang thúc đẩy chiến lược quốc gia mới để ứng dụng AI nhằm tìm cách giám sát và kiểm soát công dân hiệu quả hơn. 

Bài báo cho rằng các công ty công nghệ Trung Quốc và giới chức nhà nước có mục tiêu chung là nhận biết, dự đoán và kiểm soát công dân ngày càng hiệu quả.

Bài báo nhận định quy mô và sự tinh vi của bộ máy này ở Trung Quốc là không nước nào sánh được, kể cả Mỹ. 

Bắc Kinh theo dõi 1,4 tỉ người dân thông qua một mạng lưới rộng lớn các camera, kiểm soát Internet và quy định yêu cầu mọi người sử dụng căn cước cho mọi hoạt động, từ mua thẻ SIM điện thoại, vé tàu xe đến vé xem các chương trình giải trí. Mọi hoạt động sau đó đều được ghi lại.

Hiện tại với AI, chính quyền Trung Quốc đang tìm cách làm cho bộ máy này thậm chí còn mạnh mẽ hơn, chẳng hạn qua "Kế hoạch hành động AI+" - dự án sâu rộng nhằm đặt công nghệ AI ở trung tâm của giáo dục, chăm sóc sức khỏe, giải trí - về cơ bản là mọi khía cạnh của đời sống Trung Quốc. 

NYT dẫn lại phát biểu đầy tự hào của ông Cố Kiến Quốc, một cựu quan chức cấp cao Bộ Công an Trung Quốc, tại hội nghị về AI gần đây có mặt nhiều doanh nghiệp tư nhân lớn trong lĩnh vực này: "Chúng ta không cần phải khiêm tốn. Ngành dịch vụ an ninh của đất nước chúng ta đã trở thành một trong những lĩnh vực thành công nhất trong hiện thực hóa AI+".

Một nhà nghiên cứu thuộc Bộ Công an Trung Quốc thì cho biết robot có thể giảm nhu cầu cảnh sát tuần tra đường phố; trong khi giám đốc điều hành của một công ty quảng cáo sử dụng dữ liệu lớn để làm cho các thành phố an toàn hơn. 

Cụ thể, phần mềm của công ty này có thể giúp cảnh sát hiểu rõ thói quen, các mối quan hệ và thậm chí trạng thái tinh thần của một người, dựa trên hồ sơ y tế, thói quen mua sắm trực tuyến, tương tác với hàng xóm và việc sử dụng các thiết bị gia dụng thông minh.

Bắc Kinh giải thích các hoạt động này sẽ tạo ra những thành phố an toàn hơn và cải thiện hiệu quả dịch vụ công. AI cũng giúp giảm tỉ lệ tội phạm nhờ theo dõi và cảnh báo các hoạt động đáng ngờ theo thời gian thực. 

Ngoài ra, hệ thống mới có năng lực phân tích cuộc gọi khẩn cấp nhanh hơn, hỗ trợ cảnh sát phản ứng kịp thời hơn với các tình huống nguy hiểm. AI cũng có thể giám sát và xác minh danh tính giúp chống lại hành vi mạo danh lừa đảo, bảo vệ tài sản và thông tin cá nhân của công dân.

Sự tinh vi của AI giám sát ở Trung Quốc thể hiện qua năng lực kết nối mọi khía cạnh đời sống của công dân thành bức tranh dữ liệu duy nhất mà chính phủ có thể đọc, dự đoán và kiểm soát. 

Tất nhiên, không chỉ có mình Trung Quốc biết làm chuyện này. Theo NYT, Sở Cảnh sát thành phố New York từng phải hứng chịu chỉ trích từ các nhà hoạt động dân quyền vì sử dụng công nghệ theo dõi người dân một cách rộng rãi và bí mật.

Đầu tư của chính phủ

Sự phát triển nhanh chóng của công nghệ AI ở Trung Quốc có lý do quan trọng là nguồn đầu tư của chính phủ để loại bỏ các rào cản kinh tế và hạn chế công nghệ kiểu phương Tây. Chính phủ Trung Quốc là một trong những bên mua công nghệ AI lớn nhất thế giới, đóng vai trò đòn bẩy chủ lực để hỗ trợ các công ty công nghệ nội địa trong mảng này.

Giới lãnh đạo chính trị Trung Quốc từ lâu đã xem AI là một trong những công nghệ giúp đất nước đạt được vị thế chiến lược toàn cầu, điều phù hợp chặt chẽ với chiến lược dài hạn của Chủ tịch Tập Cận Bình nhằm tận dụng các cuộc cách mạng công nghệ để thiết lập sức mạnh địa chính trị và nâng cao năng lực quản lý đất nước.

Giáo sư David Yang (Đại học Harvard) và giáo sư Noam Yuchtman ở Đại học LSE (Anh) trong một nghiên cứu đăng trên trang Trung tâm Nghiên cứu chiến lược và quốc tế (CSIS) tháng 7-2022 cho rằng các công ty AI Trung Quốc đã đổi mới một phần nhờ môi trường chính sách thúc đẩy một hệ sinh thái thương mại linh hoạt. 

Khác với suy nghĩ phổ biến ở phương Tây rằng Chính phủ Trung Quốc kiểm soát quá trình phát triển công nghệ AI hoàn toàn, Bắc Kinh theo đuổi vị thế dẫn đầu về AI qua kết hợp giữa can thiệp nhà nước và đổi mới mạnh mẽ của khu vực tư nhân.

Quy mô dân số lớn của Trung Quốc và hoạt động giám sát diện rộng giúp các công ty tư nhân thắng thầu các gói đầu tư công có thể tiếp cận và khai thác lượng dữ liệu khổng lồ mà các cơ quan chính phủ đã thu thập được. Nói cách khác, hợp đồng với chính phủ không chỉ mang lại tiền mà còn cung cấp dữ liệu thực tế liên tục cho các công ty công nghệ rèn giũa năng lực.

Chất lượng của dữ liệu

Nguồn dữ liệu chính là "dầu mỏ" của AI. Do đó, lượng thông tin vừa dồi dào, vừa đa dạng từ camera giám sát, các hệ thống thành phố thông minh và các tập dữ liệu lớn trong tay chính quyền có triển vọng giúp các doanh nghiệp AI tư nhân Trung Quốc tăng trưởng và đổi mới vượt bậc. 

Các doanh nghiệp như iFlytek và Hikvision có mối quan hệ đối tác độc quyền với các cơ quan an ninh Trung Quốc như cảnh sát và quân đội, cho phép họ tiếp cận cả những dữ liệu hết sức nhạy cảm như hồ sơ cảnh sát, dữ liệu giao thông, hồ sơ y tế, thói quen tiêu dùng... mà các công ty tư nhân nước ngoài khó lòng có được, hoặc nếu muốn có sẽ phải bỏ ra chi phí khổng lồ.

Dữ liệu càng lớn và đa dạng, mô hình AI càng được đào tạo tốt, càng chính xác và hiệu quả hơn trong nhận dạng, phân tích hành vi và dự đoán thực tại. Các công ty công nghệ Trung Quốc có lợi thế nhờ có thể thu thập dữ liệu với chiều sâu đáng kể, bao quát nhiều hành vi khác nhau của cá nhân, nhờ sự phổ biến rộng khắp của các dịch vụ di động và trực tuyến trong nước. 

Chẳng hạn, hợp đồng với chính phủ cho phép các công ty truy cập lượng dữ liệu nhận dạng khuôn mặt khổng lồ, được thu thập trong môi trường thực tế, giúp cải thiện độ chính xác và khả năng ứng dụng ngay cả trong những điều kiện khó khăn như giữa đám đông.

Đây chính là lợi ích có đi có lại, tạo ra vòng lặp liên tục phát triển. Chính phủ có được công cụ kiểm soát xã hội hiệu quả, còn các công ty có được hợp đồng sinh lợi. 

Lượng dữ liệu khổng lồ giúp các công ty tinh chỉnh thuật toán ngày một chính xác, để từ cơ sở các hợp đồng an ninh công cộng sau đó phát triển được nhiều sản phẩm thương mại thuần túy, mới mẻ và sinh lợi trên thị trường. 

Hệ thống giám sát của Trung Quốc như vậy không chỉ vận hành hiệu quả, mà còn tự học hỏi và cải tiến liên tục, tạo ra chu kỳ tăng cường sức mạnh công nghệ.

Theo các giáo sư Yang và Yuchtman, Chính phủ Trung Quốc cũng đang mua các hệ thống ứng dụng AI vào nhiều lĩnh vực khác không liên quan đến an ninh. 

Điều này không gây ngạc nhiên, bởi lẽ AI có thể được áp dụng vào mọi lĩnh vực để nâng cao hiệu quả chức năng hành chính của chính quyền. Đây có thể được coi là việc triển khai chính sách mua sắm công có mục tiêu - một chiến lược quen thuộc trong chính sách công nghiệp quốc gia của Trung Quốc. ■