Trung Quốc: Nông nghiệp đảo lộn vì biến đổi khí hậu

Tại đây, hàng triệu hộ nông dân nhỏ lẻ - những người thiếu vốn, thiếu công nghệ và không có bảo hiểm như các tập đoàn sản xuất, kinh doanh nông nghiệp - đang phải đối mặt với thời tiết ngày càng khắc nghiệt và khó đoán hơn.

Biến đổi khí hậu đang phơi bày một vấn đề kinh tế - xã hội dai dẳng ở Trung Quốc. Đó là nỗ lực thu hẹp khoảng cách phân hóa giàu nghèo ngày càng nan giải khi nông dân nghèo, nhỏ lẻ, thiếu nguồn lực không thể đối phó với bất ổn của thời tiết cực đoan.

Không thể cứu vãn

Trang Sixth Tone (Trung Quốc) vào cuối tháng 10 ghi nhận năm nay, những quy luật thời tiết từng được coi là bất di bất dịch đã bị đảo lộn hoàn toàn khắp Trung Quốc. Năm 2025 chứng kiến nghịch lý chưa từng có kể từ khi số liệu bắt đầu được ghi nhận vào năm 1961 ở nước này: hạn hán thiêu đốt miền nam vốn ẩm ướt, trong khi lũ lụt nhấn chìm miền bắc vốn khô cằn.

Nông lịch Trung Quốc thường tuân theo một trình tự đã hàng nghìn năm: lúa mì từ mùa thu đến mùa xuân, sau đó là ngô và đậu phộng. Năm nay, nhịp điệu này bị phá vỡ. Hạn hán gay gắt vào mùa hè, rồi tiếp đó là gần 40 ngày mưa dầm liên tiếp, với lượng mưa gấp gần 4 lần mức bình thường, với lượng nước được ghi nhận là nhiều nhất kể từ năm 1961. 

Đồng ruộng, sau mùa nắng nứt nẻ, đột ngột trở nên quá ẩm ướt, nông dân không tài nào trở tay kịp, cho cả chăm sóc lẫn thu hoạch cây trồng.

Bà Liang Aiqin, 60 tuổi, nông dân ở tỉnh Hà Nam - vựa lúa mì của Trung Quốc, nơi sản xuất 1/4 lúa mì và 1/10 lương thực của cả nước - đã phải chứng kiến vụ bắp của gia đình gần mất trắng vào cuối tháng 10. Hơn một nửa các bắp ngô lên mốc đen và xanh; một số trái thậm chí đã nảy mầm ngay trên cây vì mưa dầm.

Cách đó 30km, Sixth Tone ghi nhận bà Jiao Wen, một nông dân 55 tuổi, đang chật vật cứu vụ mùa bắp và đậu phộng cũng đang tan hoang. Hà Nam cũng là tỉnh sản xuất đậu phộng lớn nhất Trung Quốc, chủ yếu để lấy dầu. 

Loại cây này thường thu hoạch sau bắp hai tuần, nhưng những cơn mưa lớn liên tục vào mùa thu đã khiến mọi kế hoạch canh tác phá sản. Đất quá ướt, không thể thu hoạch bằng máy trên diện rộng; đến khi cánh đồng đủ khô để máy móc làm việc thì hầu hết dây đậu phộng đã chuyển từ xanh sang đen. Bà Jiao đành phải thu hoạch bằng tay, cố gắng vớt vát những gì còn lại.

Biến đổi khí hậu đang giáng những đòn nặng nề vào tài sản và sinh kế của nông dân Trung Quốc, cũng là tầng lớp khó khăn nhất trong xã hội. Nhiều người rơi trở lại nghèo đói. Gia đình bà Liang là điển hình cho khoảng 200 triệu nông hộ nhỏ lẻ của Trung Quốc, với diện tích canh tác dưới 3,3ha, nhưng đang đảm nhiệm khoảng 70% đất đai trồng trọt của cả nước.

Ngoài chuyện thời tiết cực đoan, họ còn không có đủ quy mô để canh tác lớn và cơ giới: Một máy thu hoạch bánh xích giá khoảng 100.000 nhân dân tệ (hơn 14.000 USD), ngoài tầm với của hầu hết nông hộ nhỏ lẻ. 

Bà Liang thường thuê máy từ các đội thu hoạch hoặc của các nông trại lớn hơn. Bà kể: "Chúng tôi trả khoảng 750 tệ mỗi ha. Máy thu hoạch bánh xích có thể di chuyển trên nền đất ướt tốn ít nhất gấp đôi, và họ thường ưu tiên cho nông trại lớn".

Sixth Tone ghi nhận cách nhà bà Liang vài trăm mét, ông Wan Jinhu đã đầu tư một tháp sấy, hai máy thu hoạch liên hợp bánh xích, một máy sấy di động và trồng nhiều loại giống cây trên trang trại 77ha của mình. 

+Ông cũng chịu tổn thất vì thời tiết bất thường, nhưng vẫn kịp thu hoạch nhờ quy mô lớn, đạt được sản lượng khoảng 8,25 tấn/ha. Ông kể: "Thời tiết quá thất thường, năm nay coi như không có lãi. Nhưng nếu quản lý kỹ vẫn có thể xoay xở được". 

Nhờ quy mô lớn, ông có thể trồng 4 giống bắp khác nhau trên tổng diện tích canh tác, mỗi loại phù hợp với một loại thời tiết đặc thù, để không đến nỗi mất trắng nếu mưa không thuận, gió không hòa - điều ngày càng diễn ra thường xuyên.

Cái giá đắt đỏ

Những nông hộ nhỏ lẻ như bà Liang hay bà Jiao chẳng còn biết làm gì khác trước thiên tai, ngoài chờ cho mưa ngớt. Khi đến lượt bà Liang thuê được máy thu hoạch, phần lớn bắp ngô của bà đã không thể cứu vãn.

Chính quyền tỉnh đã cố gắng cứu trợ, điều động hàng nghìn máy gặt đập bánh xích đi khắp Hà Nam. Tuy nhiên, nông dân cho biết nhu cầu vượt xa nguồn cung. 

Để ngăn ngũ cốc bị mốc, chính quyền Hà Nam đã công bố danh sách khẩn cấp vào cuối tháng 9 bao gồm 2.900 trung tâm sấy khô ngũ cốc và gần 5.000 máy sấy, thúc giục nông dân "liên hệ trước với các cơ sở, ngăn ngừa nấm mốc và bảo vệ chất lượng ngũ cốc". Các thành phố và quận cũng công bố danh bạ riêng cho dịch vụ sấy khô và máy thu hoạch bánh xích.

Nguồn cung vẫn không đáp ứng đủ nhu cầu, và một vòng lặp luẩn quẩn diễn ra, khi những trang trại quy mô cực lớn mới đủ sức bảo hiểm phần nào những bất định của thời tiết, vốn ngày càng khó lường. Biến đổi khí hậu do đó, đang đẩy nhanh quá trình tái sắp xếp nông thôn Trung Quốc. Các nông hộ nhỏ lẻ ngày càng dễ tổn thương và bị loại khỏi cuộc chơi.

Qian Long, giáo sư nghiên cứu ngũ cốc tại Đại học Tài chính và Kinh tế Nam Kinh, nói những nông trại và hợp tác xã lớn có vốn và trợ cấp đủ để tiếp tục thích nghi; nhưng nông dân nhỏ lẻ thì không cách gì thoát được rủi ro. 

Ông ví von: "Họ giống như những chiếc thuyền đánh cá gỗ truyền thống trong cơn bão. Họ không thể chống chọi được sóng gió. Các hoạt động quy mô lớn giống như những con tàu hiện đại, có khả năng phục hồi tốt hơn nhiều". Khiến tình hình thêm trầm trọng, sự bấp bênh của nghề nông đã đẩy nhanh làn sóng di cư của người trẻ lên thành phố kiếm việc.

Nhà nghiên cứu cấp cao Li Zhao của tổ chức môi trường Greenpeace Đông Á tại Bắc Kinh nhận xét: 

"Nông dân đang ứng phó với biến đổi khí hậu bằng các nguồn lực sẵn có. Tuy nhiên, họ có rất ít nguồn lực, sự hỗ trợ, hoặc nhận thức về tác động của khí hậu để chủ động ứng phó. Việc thích ứng thường chỉ là những bước tạm thời để khắc phục cuộc khủng hoảng cấp bách nhất... Việc thích ứng đòi hỏi sự kết hợp giữa hỗ trợ của các tổ chức và giải pháp tại địa phương".

Chính phủ Trung Quốc cũng đang phải tư duy lại quy hoạch sử dụng đất trong bối cảnh thời tiết cực đoan ngày càng dữ dội. Ngay từ năm 2021, "đất nông nghiệp mất khả năng canh tác do thiên tai" đã được liệt kê là một trong những nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng thu hẹp diện tích canh tác tại Trung Quốc.■