Trung Quốc và nghịch lý nghìn tỉ đô

Chưa hết năm, Bắc Kinh đã đạt mức thặng dư thương mại cao lịch sử, vượt xa tổng GDP của hầu hết các nước trên thế giới, trừ 19 nền kinh tế lớn nhất.

Cột mốc này càng ấn tượng bởi nó xảy đến không phải trong một môi trường thương mại tự do, mà ngay giữa tâm bão một cuộc chiến thương mại khốc liệt. Ngay cả khi Mỹ áp thuế mạnh tay lên hàng hóa Trung Quốc, ngành xuất khẩu của công xưởng thế giới vẫn không chậm lại.

Tuy nhiên, không phải ai cũng nhìn nhận con số 1.000 tỉ USD này dưới lăng kính lạc quan. Báo Anh The Economist 11-12 có bài viết phân tích rằng "đừng nên lo sợ thặng dư thương mại" ngàn tỉ đô của Trung Quốc. 

Bài báo cho rằng đó thực ra là vấn đề của Bắc Kinh, chứ không phải của phần còn lại thế giới. Cái gì nhiều quá cũng không tốt, và con số thặng dư quá lớn được dự báo sẽ trở thành gánh nặng cho Trung Quốc trong tương lai không xa. 

Nó cho thấy nước này vẫn quá lệ thuộc vào xuất khẩu để duy trì tăng trưởng kinh tế, trong khi các quốc gia nhập siêu thái quá từ Trung Quốc sẽ buộc tìm cách "phản đòn". Điều đó cũng cho thấy nỗ lực của Bắc Kinh nhằm thay đổi mô hình tăng trưởng dựa vào tiêu dùng trong nước chưa thật sự hiệu quả.

The Economist cũng cho biết con số xuất khẩu ròng nghìn tỉ đô là chưa tính đầy đủ cả hàng hóa và dịch vụ. Hải quan Trung Quốc chỉ tính riêng hàng hóa vật chất thông quan thôi, chứ lĩnh vực dịch vụ thì Trung Quốc đang nhập siêu. Nếu tính đủ thì con số thặng dư thương mại sẽ giảm khoảng 180 tỉ USD.

Ai cũng lo ngại

Dù thế nào, con số thặng dư khổng lồ đó đang gây ra lo ngại trên toàn cầu. Một báo cáo gần đây về sức mạnh xuất khẩu Trung Quốc của tập đoàn đầu tư Goldman Sachs có tiêu đề "Lợi mình hại người" (Beggar thy neighbour), hàm ý xuất khẩu nhiều thì lợi cho Trung Quốc, nhưng các nước khác bị ảnh hưởng. 

Chỉ hai ngày sau khi con số thặng dư 1.000 tỉ USD được công bố, Quỹ Tiền tệ quốc tế (IMF) đã kêu gọi Trung Quốc khắc phục tình trạng mất cân bằng này.

Trong chuyến thăm Bắc Kinh tháng này, Tổng thống Pháp Emmanuel Macron nhận định: "Sự mất cân bằng mà chúng ta thấy đang tích tụ ngày nay là không bền vững". 

Ngoại trưởng Đức Johann Wadephul cũng đã đến Trung Quốc trong chuyến thăm kéo dài hai ngày vào tháng 12 để đàm phán trong bối cảnh giao thương hàng hóa giữa Trung Quốc và châu Âu đang tăng trưởng nhanh chóng. 

Ông Wadephul đã đề cập đến lo ngại về tình trạng "dư thừa công suất" công nghiệp, điều mà ông cho rằng đang làm méo mó giá cả hàng hóa công nghiệp trên toàn cầu.

Theo báo Mỹ The New York Times (NYT), Trung Quốc hiện bán sang Liên minh châu Âu (EU) lượng hàng hóa nhiều hơn gấp đôi lượng mua vào. Thặng dư thương mại của Trung Quốc với EU, do đó đã nới rộng đáng kể trong năm nay.

Điều EU lo ngại không chỉ là thâm hụt thương mại với Trung Quốc, mà còn là cơ cấu của các mặt hàng xuất khẩu đã thay đổi. Thặng dư ngày càng được thúc đẩy bởi các mặt hàng giá trị cao như xe điện, công nghệ xanh và hàng điện tử cao cấp, chứ không phải hàng dệt may hay giày dép giá rẻ. 

Như Goldman Sachs lưu ý trong báo cáo đã dẫn, nỗi sợ hãi của EU nằm ở nguy cơ bị "móc rỗng ruột" các nền tảng công nghiệp vốn là thế mạnh lâu đời của họ, ví dụ như ở mảng xe hơi.

Cuộc chiến thuế quan của Tổng thống Mỹ Donald Trump khiến các công ty xuất khẩu Trung Quốc đang rời xa thị trường Mỹ. 

Thay vào đó, họ tăng cường mạnh mẽ xuất khẩu sang các khối kinh tế lớn khác, nhằm bù đắp cho doanh số mất đi ở Mỹ. Điều này khuếch đại tình trạng mất cân bằng thương mại, có khả năng dẫn đến các trận chiến thuế quan mới với Trung Quốc.

Các nhà sản xuất và xuất khẩu ô tô tại các cường quốc sản xuất truyền thống như Đức, Nhật Bản và Hàn Quốc đang mất dần khách hàng vào tay các đối thủ Trung Quốc. Trung Quốc cũng đã soán ngôi Nhật Bản để trở thành nước xuất khẩu ô tô lớn nhất thế giới: họ dự kiến sẽ xuất khẩu hơn 6 triệu xe vào năm 2025, và đang trên đà đạt mức khoảng 8 triệu xe vào năm 2026.

Xuất khẩu của Trung Quốc trong năm nay gia tăng nhờ ngày càng nhiều vào nhóm hàng công nghệ cao, với tốc độ tăng trưởng vượt xa mức tăng trung bình 5,4% của tổng kim ngạch xuất khẩu Trung Quốc trong 11 tháng đầu năm. 

Theo hãng tin Al Jazeera, dù Trung Quốc vẫn đi sau các ông lớn của Mỹ như Nvidia về các dòng chip tiên tiến, nước này đang dần chiếm vị thế quan trọng trong lĩnh vực sản xuất chất bán dẫn (được sử dụng trong mọi thứ từ xe điện đến thiết bị y tế). 

Xuất khẩu chất bán dẫn đã tăng 24,7% trong thời gian qua. Điều này cũng thể hiện chính sách tập trung đầu tư cho "bộ ba mới" chất lượng cao của Bắc Kinh gồm thiết bị điện mặt trời, xe điện và pin lithium.

Hiện tại, EU đã áp dụng thuế bổ sung với xe điện sản xuất tại Trung Quốc, với mức dao động từ 17% đến 35,3%, đó là chưa kể thuế nhập khẩu 10% áp lên mọi mặt hàng trước đó. 

Tuy nhiên, bất chấp thuế quan cao, doanh số bán xe điện sản xuất tại Trung Quốc trên khắp EU, Anh và EFTA (Khu vực mậu dịch tự do châu Âu) dự kiến sẽ vượt quá 700.000 chiếc trong năm nay, tăng gần gấp đôi so với năm 2024.

Áp lực nội địa

Các con số đó cũng hướng sự chú ý của nhiều nước vào vấn đề đồng nhân dân tệ bị định giá thấp. Chuyện đồng tiền của Trung Quốc được định giá thấp để hỗ trợ xuất khẩu không có gì mới, nhưng nơi đang được gợi lại. 

Trả lời phỏng vấn tờ NYT, ông Jens Eskelund, Chủ tịch Phòng Thương mại Liên minh châu Âu tại Trung Quốc, nhận định: 

"Với việc đồng nhân dân tệ bị định giá thấp hơn 30% so với đồng euro, và có thể còn hơn thế nữa, sẽ cực kỳ khó khăn [cho các nhà sản xuất châu Âu], nếu không muốn nói là bất khả thi, để cạnh tranh với các nhà sản xuất Trung Quốc, ngay cả khi châu Âu thực hiện đúng mọi biện pháp cần thiết về gỡ bỏ quy định, hạ giá năng lượng và thiết lập một thị trường thống nhất thực sự".

Trong nhiều năm, nhiều nhà kinh tế đã lập luận rằng đồng tiền của Trung Quốc bị định giá quá thấp. Khi đồng nhân dân tệ suy yếu so với đô la Mỹ và các loại tiền tệ khác như euro, hàng hóa Trung Quốc vốn dĩ rẻ và cạnh tranh hơn trên thị trường quốc tế lại càng rẻ nữa, giúp hấp thụ cú sốc tài chính của chi phí thuế quan. 

Và không chỉ Mỹ hay châu Âu mới cảm nhận được chuyện này. Các nhà máy ở các nước đang phát triển như Indonesia và Nam Phi đã phải cắt giảm sản xuất hoặc thậm chí đóng cửa vì chật vật cạnh tranh với hàng hóa cùng loại giá thấp của Trung Quốc.

Nhưng ngay cả với Trung Quốc, đằng sau những con số xuất khẩu gây choáng ngợp là một thực tế phức tạp hơn nhiều. 

Bất chấp thặng dư kỷ lục, nền kinh tế nước này vẫn còn nhiều thách thức mang tính cấu trúc và nội tại không dễ giải quyết, bao gồm tiêu dùng trong nước quá yếu. Trung Quốc phụ thuộc nặng nề vào nhu cầu tiêu dùng bên ngoài khi niềm tin trong nước thấp, lĩnh vực bất động sản vẫn chưa hồi phục, và các hộ gia đình vẫn đang tiết kiệm thay vì chi tiêu.

Các thị trường thế giới đã và đang tiến nhanh tới mức bão hòa hàng giá rẻ Trung Quốc. Nếu nhu cầu toàn cầu suy yếu hoặc khả năng hấp thụ hàng Trung Quốc tăng chậm lại, nền kinh tế lớn thứ hai thế giới sẽ rơi vào cảnh các nhà máy chạy hết công suất nhưng không có nơi tiêu thụ, một cuộc khủng hoảng thừa kinh tế có thể gây ra những tổn thất kinh khủng.■