Tử hình không làm giảm tội phạm

Nhiều quốc gia đã bãi bỏ hoặc hạn chế áp dụng án tử hình, họ coi đó là biểu hiện của một nền tư pháp tiến bộ, nhân đạo, tôn trọng quyền con người. Trên thế giới hiện chỉ còn 55 quốc gia duy trì án tử hình, trong đó có Việt Nam, 23 quốc có án tử hình nhưng không thi hành trong ít nhất 10 năm qua và 112 quốc gia bãi bỏ hoàn toàn.

Tội phạm không giảm

Một trong những mục đích của hình phạt, đặc biệt là hình phạt nặng như tử hình, là răn đe, phòng ngừa chung trong xã hội và phòng ngừa riêng đối với người phạm tội. Tuy nhiên, thực tiễn cho thấy hiệu quả của án tử hình trong việc răn đe và phòng ngừa tội phạm có giới hạn, thậm chí không đạt hiệu quả như kỳ vọng.

Báo cáo của Viện Tư pháp quốc gia Hoa Kỳ (NIJ) vào năm 2017 cho rằng không có bằng chứng cho thấy tử hình có tác dụng phòng ngừa tội phạm giết người tốt hơn tù chung thân. Các bang không áp dụng tử hình (ví dụ như New York, New Jersey) lại có tỉ lệ tội phạm giết người thấp tương đương hoặc thấp hơn các bang vẫn áp dụng tử hình như Texas. Hầu hết các nước châu Âu đã bỏ án tử hình. Hội đồng châu Âu (EC) thống kê cho thấy tỉ lệ tội phạm nghiêm trọng ở các nước bỏ án tử hình không hề tăng lên, thậm chí có nơi ghi nhận xu hướng giảm. Ví dụ như nước Pháp chính thức bỏ án tử hình năm 1981 và nhiều năm sau đó, tỉ lệ tội phạm giết người trên đầu người tại quốc gia này giảm liên tục. Trung Quốc là quốc gia có án tử hình ở quy mô lớn, nhưng nay cũng bắt đầu thu hẹp phạm vi áp dụng và nhấn mạnh vào cải tạo. Ở Bắc Kinh, dù án tử hình tăng thì tỉ lệ tội phạm cũng không giảm.

Như vậy có thể thấy trên thế giới hiện nay việc duy trì hay bỏ án tử hình không chứng minh được mối liên hệ trực tiếp với việc tăng hay giảm tội phạm nghiêm trọng.

Giai đoạn 2001-2010, Việt Nam áp dụng Bộ luật Hình sự năm 1999 có 29 tội danh có án tử hình nhưng số lượng tội phạm rất nghiêm trọng và đặc biệt nghiêm trọng vẫn tăng, đặc biệt là các tội ma túy, giết người có tổ chức (Bộ Tư pháp - Báo cáo tổng kết Bộ luật Hình sự 1999 (sửa đổi bổ sung 2009)). Báo cáo của Bộ Công an giai đoạn này cũng nhận định tội phạm liên quan đến ma túy tiếp tục tăng cả về quy mô và mức độ, mặc dù luật Việt Nam áp dụng tử hình rất nặng đối với tội danh vận chuyển, buôn bán ma túy số lượng lớn.

Thay bằng hình phạt chung thân không ân xá

Từ thực tiễn thế giới và Việt Nam cho thấy bất chấp cảm nhận có vẻ tự nhiên, chưa có bằng chứng khoa học về việc áp dụng án tử hình sẽ làm giảm tỉ lệ tội phạm, trong khi những sai lầm nếu vẫn duy trì án tử hình mà có án oan sai sẽ là không thể sửa chữa. Thời gian qua, đã có nhiều vụ tử tù chịu án chưa rõ ràng, một số vụ cơ quan nhà nước còn cơ hội sửa chữa, nhưng cũng có những vụ án có dấu hiệu oan sai nhưng không còn cơ hội khắc phục.

Ví dụ trong vụ án ông Nguyễn Thanh Chấn bị tuyên tử hình về tội giết người (vụ án bà Nguyễn Thị Hoan ở Bắc Giang) vào năm 2003. Ông Chấn ngồi tù 10 năm trước khi hung thủ thật sự (Lý Nguyễn Chung) bị bắt năm 2013. May mắn là ông Chấn chưa bị thi hành án. Vụ thứ hai là Hàn Đức Long bị kết án tử hình năm 2005 về tội "hiếp dâm trẻ em" và "giết người". Sau nhiều năm kêu oan và đấu tranh pháp lý, ông được trả tự do năm 2016 và đến năm 2017 thì các cơ quan tố tụng chính thức được xác nhận bị kết án oan. Đây là những vụ án ít ra chưa kết thúc trong bi kịch, khi người bị oan được minh oan vì đã tìm ra hung thủ thật sự.

Tuy nhiên còn có các vụ án mơ hồ, tức có dấu hiệu oan sai nhưng không thể khắc phục được vì bị án đã chết trong quá trình giam giữ hoặc đã bị thi hành án. Đó là trường hợp của tử tù Huỳnh Văn Nam ở Biên Hòa (Đồng Nai). Bị án đã chết vì bệnh trong quá trình chờ thi hành án và vẫn kiên trì kêu oan, với nhiều cơ quan đã vào cuộc. Trường hợp thứ hai là bị án Lê Văn Mạnh, được cho là gây án vào năm 2005. Qua nhiều vòng xét xử sơ thẩm, phúc thẩm rồi giám đốc thẩm, bị án sau đó vẫn bị tuyên án tử hình vào năm 2008 và đã kêu oan trong suốt quá trình xét xử với nhiều tình tiết vụ án còn gây tranh cãi. Lê Văn Mạnh bị thi hành án tháng 9-2023.

Như vậy có thể thấy đối với những tội phạm có tính tổ chức, xuyên quốc gia như ma túy, tử hình không còn phát huy hiệu quả ngăn ngừa. Với những tội phạm có yếu tố tâm lý cá nhân, hành vi bộc phát (như giết người), bản thân người phạm tội không cân nhắc hậu quả pháp lý lúc thực hiện hành vi, nên việc răn đe bằng tử hình cũng không hiệu quả.

Những phân tích đó cho thấy duy trì án tử hình không đồng nghĩa với việc kiểm soát tội phạm tốt hơn. Xu hướng bãi bỏ hình phạt tử hình cả ở Việt Nam và nhiều quốc gia khác xuất phát từ nhu cầu thực tế kết hợp với yêu cầu bảo vệ quyền con người trong hệ thống pháp luật hiện đại.

Dự thảo Bộ luật Hình sự đang được Quốc hội cho ý kiến đề xuất bỏ án tử hình đối với 8 tội danh và hướng tới loại bỏ hoàn toàn hình phạt tử hình trong tương lai là một bước đi mang tính lịch sử. Điều này phù hợp với Công ước quốc tế về các quyền dân sự và chính trị (ICCPR) và cũng phù hợp với tinh thần của Hiến pháp Việt Nam năm 2013 về tính nhân đạo.

Quyền sống là quyền thiêng liêng nhất của con người, không nên bị tước đoạt. Lịch sử tư pháp ghi nhận một số trường hợp án tử hình đã được thi hành thì xuất hiện bằng chứng mới chứng minh người bị tử hình vô tội nên cơ quan chức năng không có cơ hội khắc phục sai sót. Thay thế tử hình bằng hình phạt tù chung thân không ân xá (hoặc có các biện pháp quản lý nghiêm ngặt) đối với những tội đặc biệt nghiêm trọng vừa đảm bảo tính phòng ngừa, bảo vệ xã hội vừa thể hiện chính sách nhân đạo, tạo cơ hội cải tạo, phục thiện.■