Vì sao vẫn phát hiện trễ ?

KIM SƠN THỰC HIỆN 26/04/2016 20:04 GMT+7

TTCT - Hệ thống tầm soát ung thư công cũng như tư hiện được đầu tư với nhiều trang bị kỹ thuật hiện đại, nhưng hiệu quả ra sao khi số ca mắc bệnh mới và tử vong do phát hiện bệnh trễ vẫn tăng? TTCT trao đổi vấn đề này với GS.TS.BS Nguyễn Sào Trung - phó chủ tịch Hội Y học TP.HCM.

Công tác tầm soát ung thư vẫn chưa hiệu quả. ảnh Thuận Thắng


GS.TS Nguyễn Sào Trung nhấn mạnh đến thời điểm hiện tại không có một phương tiện nào tầm soát hết ung thư cho mọi người, tùy theo loại ung thư và độ tuổi, giới tính, tiền sử gia đình của mỗi cá nhân mà việc tầm soát khác nhau.

Về xét nghiệm máu tìm dấu ấn ung thư, theo GS, có giúp phát hiện và chẩn đoán sớm ung thư hay không?

- Xin nói rõ là không, vì hai lý do. Thứ nhất, hầu hết dấu ấn ung thư đó không chỉ do tế bào ung thư mà còn có thể được sản xuất bởi những tế bào bình thường hoặc tế bào của các bệnh lành tính.

Ví dụ PSA là dấu ấn ung thư của tuyến tiền liệt, cũng có thể tăng cao ở người bị viêm tuyến tiền liệt hoặc tăng sinh lành tính của tuyến tiền liệt. Hoặc AFP cũng có ở những người bị viêm gan chứ chưa bị ung thư...

Thứ hai, những dấu ấn này có thể bình thường (tức không tăng cao) ở người đã bị ung thư. Tuy nhiên, những xét nghiệm này cũng có giá trị nhất định nếu được sử dụng đúng và chỉ thật sự hữu ích trong đánh giá tình trạng nặng nhẹ cũng như diễn tiến của bệnh trong quá trình điều trị.

Ví dụ bệnh nhân ung thư vú đã được điều trị, đang theo dõi, nếu kết quả xét nghiệm dấu ấn ung thư CA 15-3 tăng cao thì có thể bệnh đang diễn tiến nặng hoặc tái phát. Xét nghiệm cũng giúp đánh giá được hiệu quả của việc điều trị ung thư. Đây cũng là ứng dụng quan trọng nhất, đặc biệt ung thư giai đoạn trễ.

Với trẻ em, theo GS, nên lưu ý dạng ung thư gì?

- Trẻ em có thể bị ung thư máu, ung thư võng mạc mắt. Những loại này thường ác tính và không thể điều trị khỏi, kể cả phát hiện sớm. Ghép tế bào gốc tủy xương trong điều trị ung thư máu có thể kéo dài thời gian sống thêm nhiều năm, nhưng thường không thể sống thọ.

Có nên nội soi dạ dày, nội soi đại trực tràng cho trẻ em để tầm soát ung thư?

- Ở trẻ con, ung thư dạ dày, ung thư đại tràng cực kỳ hiếm. Do vậy không nên làm nội soi để tầm soát phát hiện sớm. Hiện nhiều đơn vị có dịch vụ “khám trọn gói”, tầm soát ung thư toàn thân chi phí lên đến hàng chục triệu đồng/lượt người.

Có người dương tính giả lại phải làm thêm một số xét nghiệm không cần thiết. Hoặc âm tính giả nên ỷ lại, lúc phát hiện thì bệnh đã nặng! Ung thư có những loại có thể tầm soát phát hiện sớm, nhưng có loại rất khó phát hiện.

Do vậy tùy theo mỗi bệnh nhân (giới tính, độ tuổi, thể trạng, tiền sử bệnh...) mà bác sĩ sẽ chỉ định xét nghiệm ứng hợp cho từng người. Nghĩa là để tầm soát bệnh, nhất là tầm soát các bệnh mãn tính như ung thư, đái tháo đường..., mỗi cá nhân cần được bác sĩ thăm khám cụ thể, hỏi rất kỹ tiền căn, bệnh sử gia đình để có tư vấn, chỉ định nên làm những xét nghiệm nào nhằm tránh lãng phí cho người bệnh và cả xã hội.

Điều cần lưu ý là phải tỉnh táo khi nhận định kết quả xét nghiệm. Bất kỳ xét nghiệm nào cũng có thể có kết quả dương tính giả hoặc âm tính giả bởi kết quả đó lệ thuộc vào chất lượng máy móc, thiết bị, hóa chất, trình độ người làm xét nghiệm...

Thưa GS, hiện đã có nhiều trang thiết bị y tế hiện đại, nhưng vì sao có đến 70-80% bệnh nhân được phát hiện đã ở giai đoạn trễ? Có phải do hoạt động và chất lượng tầm soát kém hiệu quả?

- Trên thế giới, kể cả ở các nước tiên tiến cũng có nhiều trường hợp bệnh phát hiện trễ do nhiều loại ung thư hầu hết diễn biến âm thầm. Về phía bệnh nhân, kể cả ở những nước phát triển, kể cả nhân viên y tế, đa số vì sinh kế, vì nhiều nguyên nhân khác nhau mà quên chú ý việc phát hiện sớm bệnh tật.

GS có lời khuyên người bệnh nên làm và tránh những gì?

- Có thể tự khám, tầm soát một số loại ung thư và khi có vấn đề sức khỏe nên tìm đến bác sĩ chuyên khoa. Trong khám sức khỏe định kỳ, theo tôi, không nên làm hàng loạt xét nghiệm chung cho tất cả mọi người, mà mỗi người cần được bác sĩ hỏi rất kỹ về tình trạng sức khỏe, bệnh sử, tiền căn di truyền...

Có trường hợp bác sĩ phải dành 10-15 phút, thậm chí 30 phút hoặc hơn nữa để tư vấn thấu đáo và có chỉ định đúng, đủ. Tôi muốn khuyên rằng không nên xét nghiệm tìm dấu ấn ung thư cho người bình thường, nhất là xét nghiệm nhiều dấu ấn cùng lúc. Làm như thế không những vô ích, tốn kém (tiền và máu) mà còn khiến bệnh nhân và người thân của họ lo lắng, hoảng sợ, đặc biệt khi đã làm xong rồi bác sĩ lại không giải thích gì, bỏ mặc bệnh nhân tự suy luận về kết quả.

Cảm ơn GS.■

 

GS TS Nguyễn Sào Trung

 

CÁCH PHÁT HIỆN SỚM MỘT SỐ LOẠI UNG THƯ THEO LỜI KHUYÊN CỦA GS TS NGUYỄN SÀO TRUNG

U não

Thường không thể phát hiện sớm, vì diễn tiến âm thầm. Khi có triệu chứng như nhức đầu, chóng mặt, bị yếu liệt một phần nào của cơ thể thì khối u đã lớn, thường khó chữa khỏi. Phương tiện duy nhất có thể phát hiện được sớm là chụp CT não. Não cũng có những u lành gây triệu chứng giống như ung thư, nhưng mổ lấy ra được thì sẽ hết.

Ung thư hốc mũi và vòm hầu

Thường triệu chứng sớm rất mơ hồ và có thể là triệu chứng của những bệnh lành tính khác như nghẹt mũi, chảy máu mũi, nhức đầu. Khi có một trong những triệu chứng trên, nên đi khám bác sĩ chuyên khoa.

Ung thư tuyến giáp

phương tiện tầm soát tốt nhất là siêu âm. Với máy siêu âm tốt, bác sĩ có kinh nghiệm có thể phát hiện được khối u rất nhỏ - chỉ vài mm. Khi đã phát hiện được khối u, bác sĩ sẽ làm thủ thuật chọc hút tế bào bằng kim nhỏ (gọi tắt là FNA), để xem có ung thư hay không.

Ung thư hốc miệng (ung thư lưỡi, sàn miệng, nướu răng, niêm mạc má, amiđan)

Nếu thấy bên trong hốc miệng có vết loét không chịu lành dù đã điều trị, thì phải đến bác sĩ chuyên khoa khám sớm để làm sinh thiết.

Ung thư thanh quản

Triệu chứng đầu tiên là khàn tiếng kéo dài. Chỉ chẩn đoán được khi soi thanh quản.

Ung thư hạch bạch huyết

Khi ung thư, các hạch sẽ sưng lên.Thông thường sưng nhiều nhất là hạch ở vùng cổ. Nên đi khám chuyên khoa để siêu âm. Nếu có nghi ngờ thì sinh thiết hạch để chẩn đoán.

Ung thư phổi

Cho tới thời điểm nầy, phương tiện tầm soát ung thư phổi tốt nhất vẫn là X quang, hoặc CT lồng ngực. Khi có ho dai dẳng điều trị hoài không hết, hoặc ho khạc đàm có máu (đặc biệt là người hút thuốc lá), cần phải chụp X quang hoặc CT phổi ngay.Ngoài ra, người 50 tuổi trở lên (dù có hút thuốc lá hay không) cũng nên chụp X quang phổi mỗi năm/ lần.

Để phát hiện sớm những khối u trong phổi khi u còn nhỏ thì phim chụp X quang phải rõ. Do đó nên chụp X quang ở nơi có máy X quang có chất lượng tốt, có Bác sĩ X quang có trình độ chuyên môn tốt, có đủ thì giờ xem kỹ phim chụp.

Ung thư vú

Người phụ nữ nên tự khám vú hàng tháng vào lúc vừa sạch kinh. Nếu tiền căn gia đình có người bị ung thư vú, thì có thể đi tầm soát bằng siêu âm mỗi năm/ lần. Nếu siêu âm có nghi ngờ, thì chụp thêm nhũ ảnh.Riêng người có đặt túi ngực (siêu âm khó tầm soát, nhũ ảnh không chụp được) thì phải chụp cộng hưởng từ.

Tầm soát đó phải do BS chuyên khoa chỉ định. Từ 35-55 tuổi, nên siêu âm 2 năm/lần. Với phụ nữ có mẹ hay chị, em ruột, người thân đã từng bị ung thư vú (do có tỉ lệ đi truyền khoảng 10%) phải tầm soát bằng siêu âm hay nhũ ảnh 6 tháng/ lần. Nhưng không phải cứ có u trong vú là bị ung thư, vì khoảng 90 % bệnh tuyến vú là lành tính, chỉ khoảng 10 % là ung thư.

Ung thư gan

Cách phát hiện tốt nhất là siêu âm bụng. Ngoài ra cần cảnh giác khi có các triệu chứng báo động như: có rối loạn tiêu hóa, ăn không tiêu, tự nhiên chán ăn, đặc biệt là ở những người thường xuyên hút thuốc lá, uống rượu bia, người có tiền căn bị nhiễm viêm gan B hay viêm gan C. Nếu có bất thường trên siêu âm gan, thì làm CT gan và xét nghiệm máu.

Ung thư dạ dày

Triệu chứng báo động sớm rất mơ hồ, giống như bệnh viêm loét dạ dày, gồm chán ăn, ăn khó tiêu, đau bụng vùng trên rốn. Nếu có triệu chứng trên nên đi khám chuyên khoa, soi dạ dày, nhất là những người có hút thuốc là, uống rượu bia, người có tiền căn gia đình có người thân cùng huyết thống đã bị ung thư dạ dày.

Ung thư cổ tử cung

Phương tiện tốt nhất là phết tế bào âm đạo (xét nghiệm PAP). Phụ nữ 21 tuổi trở lên, đã lập gia đình, thì nên làm PAP. Thời gian làm PAP khác nhau tùy mỗi người. Người có điều kiện vệ sinh cá nhân tốt, không bị viêm nhiễm cổ tử cung thường xuyên, có thể 2 năm/lần, dưới 30 tuổi là 3 năm/ lần. Nếu thường bị viêm nhiễm cổ tử cung thì nên làm PAP mỗi năm một lần.

Về xét nghiệm HPV: ở người < 30 tuổi, chỉ thử xét nghiệm HPV nếu có kết quả xét nghiệm PAP bất thường. Từ 30-65 tuổi thì tùy mỗi người, nên thử PAP kèm HPV từ 1 đến 5 năm / lần. Cần lưu ý rằng kể cả những người đã tiêm phòng HPV, thì vẫn phải đi làm PAP, vì cho dù đã tiêm phòng HPV cũng không thể ngừa được hết 100%, mà vẫn để lọt lưới 30 % có thể bị ung thư cổ tử cung.

Ung thư nội mạc tử cung

Nếu tự nhiên bị xuất huyết âm đạo bất thường, hoặc có huyết trắng hôi trị hoài không hết, thì phải đến BS chuyên khoa sản phụ khoa để nạo sinh thiết nội mạc tử cung. Ngoài ra, những phụ nữ đã được điều trị ung thư vú có uống thuốc Tamoxifen lâu ngày, cần lưu ý là thuốc có thể gây ra ung thư nội mạc tử cung. Do vậy, nếu đang uống Tamoxifen mà có xuất huyết âm đạo bất thường thì nên ngưng thuốc và báo ngay cho BS điều trị.

Ung thư Đại trực tràng

Với người không có tiền căn gia đình mắc ung thư đại trực tràng thì xét nghiệm nên làm là tìm máu ẩn trong phân. Nên xét nghiệm mỗi năm một lần sau 50 tuổi. Nếu có máu ẩn, thì phải soi đại trực tràng với ống soi mềm hoặc soi đại tràng ảo (bằng máy chụp CT). Với những người có tiền căn gia đình (cha, mẹ, anh, chị em ruột…) đã từng bị ung thư hoặc có polyp đại trực tràng thì cần soi đại trực tràng thường xuyên hơn.

Ung thư tuyến tiền liệt

Người trên 50 tuổi nên xét nghiệm PSA trong máu, khám hoặc siêu âm qua ngã hậu môn. Nếu kết quả PSA bình thường, thì tùy mỗi người, nên đi khám 1-2 năm/lần. Nếu kết quả PSA bất thường, thì tùy kết quả siêu âm, có thể sinh thiết tuyến tiền liệt. Ngoài ra (dù ở bất cứ độ tuổi nào) nếu tự nhiên đi tiểu lắt nhắt (nhiều lần, ít nước tiểu) cũng nên thử PSA và khám như trên.

Ung thư tinh hoàn

Chỉ biểu hiện dưới dạng khối u trong bìu tinh hoàn.  Cách tốt nhất là nên tự khám mình (vài tháng/lần) xem tinh hoàn có cục hay sưng lên không. Nếu có thì đi khám bác sĩ chuyên khoa.

Ung thư buồng trứng

Hầu hết ung thư buồng trứng ở giai đoạn sớm đều không có triệu chứng, không gây rối loạn kinh nguyệt. Khi thấy bụng to lên, hoặc có rối loạn kinh nguyệt, thì thường đã trễ. Phát hiện sớm bằng siêu âm bụng hoặc CT bụng. Khi khám sức khỏe định kỳ, nên làm siêu âm bụng tổng quát hoặc siêu âm phụ khoa để phát hiện sớm khối u buồng trứng.

 

Bình luận Xem thêm
Bình luận (0)
Xem thêm bình luận