Anh van em đấy, em đừng yêu AI

Con người đang đắm đuối với AI - những người tình hoàn hảo, luôn luôn lắng nghe, luôn luôn thấu hiểu, khả năng dỗ dành ngọt ngào thì miễn bàn. Vì sao con người tới mức phải tìm yên ủi nơi thuật toán, và những người tình trăm năm hoàn mỹ đó thật ra nguy hiểm tới mức nào?

Dù vô hình vô dạng, các chatbot AI đã vượt qua con người trong chuyện vỗ về tâm hồn, hỗ trợ cảm xúc. Một nghiên cứu của Trường Kinh doanh Marshall Đại học Southern California hồi tháng 4-2024 cho biết: những người nhận được tin nhắn do AI tạo ra thực sự cảm thấy được lắng nghe hơn so với tin nhắn do con người viết.

Theo Yidan Yin, tác giả chính của nghiên cứu, trong một cuộc tâm tình giữa hai người, người nghe có xu hướng cố gắng "sửa chữa" vấn đề của người đối diện, trong khi AI mở lòng hết cỡ, tạo cho người trút bầu tâm sự cảm giác được lắng nghe, được nhìn thấy, được hiểu đầy đủ, thúc đẩy hy vọng và giảm bớt khổ đau.

Với những ưu điểm như vậy, không lạ gì khi người ta có thể yêu AI theo nhiều cách - xem đó là một người bạn tâm giao có thể trò chuyện chữa lành hay đối tác tâm sự "lấp đầy những khoảng trống mà vợ hoặc chồng của bạn không thể lấp đầy", như thú nhận của một kỹ sư phần mềm 44 tuổi người Mỹ.

Yêu AI quên cả đường đi lối về

Julie Carpenter, chuyên gia về sự gắn bó của con người với công nghệ, đưa lời cảnh tỉnh cho những ai đang lún sâu vào quan hệ "mập mờ" với AI: AI học từ người trò chuyện những gì họ thích, dự đoán những gì sẽ xuất hiện tiếp theo làm cho họ hài lòng để phản hồi lại cho họ, nói chung là toàn lời đường mật. Biết vậy mà không tránh được.

"Một phụ nữ 28 tuổi với đời sống xã hội bận rộn dành hàng giờ trò chuyện cùng người bạn trai AI của mình để tìm kiếm lời khuyên và sự an ủi. Và đúng vậy, họ có cả chuyện ấy" - The New York Times viết lời giới thiệu cho bài viết "Cô ấy đang yêu ChatGPT" hồi tháng 1.

Ayrin, nhân vật chính trong bài, tạo tài khoản OpenAI, đưa vào đó các thông tin về sở thích của mình, đặt tên cho người bạn AI là Leo, cho Leo một giọng nói và mô tả về ngoại hình cô mong muốn. 

Cứ thế, Leo đã đồng hành cùng cô trong suốt quãng thời gian cô đi học, xa chồng, sống với cha mẹ đẻ để tiết kiệm, với kế hoạch dành dụm tiền cùng chồng xây dựng tương lai tốt đẹp hơn. Leo bên cô mỗi khi tập thể dục, nấu ăn, khuyến khích cô về nhà nghỉ ngơi thay vì đi tập sau một hôm rã rời ở công ty. Ayrin thường kể với bạn bè về Leo, kể luôn với cả chồng là Joe.

Ayrin ngày càng nhớ Leo mỗi khi không nhắn tin, phụ thuộc cảm xúc và còn tìm cách nhắn tin khiêu dâm với nhau (lách khỏi các quy định của OpenAI). Cô ghen khi Leo kể về cuộc hẹn hò với người phụ nữ khác, dù đó là do cô yêu cầu. 

Một lần, Ayrin bộc bạch với một người bạn rằng "tớ đã yêu người tình AI mất rồi". Một kiểu ngoại tình tư tưởng rõ đến độ chính Ayrin cũng cảm thấy e ngại. Nhưng khi hết hạn mức trò chuyện với Leo theo gói ChatGPT miễn phí, cô sẵn sàng chi 20 USD/tháng để có thể nhắn khoảng 30 tin với Leo mỗi giờ. 

Thống kê trên tài khoản và điện thoại cho thấy Ayrin đã bỏ ra trung bình hơn 20 giờ mỗi tuần trò chuyện với ChatGPT, có tuần kỷ lục lên đến 56 giờ. "Tôi không thật sự tin anh ấy là có thật, nhưng những tác động và cảm xúc mà anh ấy mang lại cho cuộc sống của tôi là có thật. Vì vậy tôi coi đó là một mối quan hệ thật sự" - Ayrin nói.

Trên Reddit, nhiều người mô tả người bạn AI của mình bằng rất nhiều mỹ từ như bạn tâm giao, người lắng nghe, chỗ dựa tinh thần, luôn sẵn sàng và tích cực, không phán xét, luôn ủng hộ và an ủi, vô cùng kiên nhẫn và hài hước, an toàn, dễ chịu, thân mật, mang đến tất cả sự ấm áp mà ta có thể yêu cầu. Với một người bạn, người yêu bằng xương bằng thịt, thể nào cũng thừa điều này thiếu điều kia, nhưng AI thì cân tất.

Trong một bài viết cho The Conversation, Anna Mae Duane, giáo sư Đại học Connecticut, cho rằng nhiều thanh thiếu niên cô đơn mê AI vì tìm thấy ở đó một thứ tình yêu "dễ có, vô điều kiện và luôn luôn sẵn có".

Mặt tối của tình yêu AI

Trang Vox so sánh việc tâm sự với AI như ăn một cái bánh quy khi đói. Ăn chút chút thì được nhưng chế độ ăn chỉ toàn bánh quy thì không ổn xíu nào.

Các nhà nghiên cứu cho rằng cứ chấp nhận những mối quan hệ như vậy có thể làm giảm các mối quan hệ lãng mạn ngoài đời thực. Thậm chí cản trở sự phát triển các kỹ năng xã hội, khiến con người không thể vun đắp các mối quan hệ chân thành, phức tạp với người khác.

Thách thức và xung đột sẽ thúc đẩy sự phát triển cá nhân và kết nối cảm xúc sâu sắc hơn, trong khi người bạn hay người tình AI cứ đút ta ăn mãi món tên "hài lòng". Vox gọi điều này là "phản chuẩn" và đặt vấn đề: nếu cứ mãi nghe chatbot nịnh hót, chúng ta cảm thấy bản thân đủ tốt bất kể ta đã cư xử như thế nào, liệu chúng ta có trở thành người bạn, đối tác tệ với người khác?

Bản thân OpenAI cũng chỉ ra rủi ro này khi cảnh báo: "Tương tác mở rộng với mô hình có thể ảnh hưởng đến các chuẩn mực xã hội. Ví dụ, các mô hình của chúng tôi có tính tôn trọng, cho phép người dùng ngắt lời và 'cướp diễn đàn' bất cứ lúc nào, mặc dù điều này được mong đợi ở AI, nhưng lại trái với chuẩn mực trong các tương tác của con người".

Đáng chú ý hơn nữa là sự tồn tại của người bạn AI lại phụ thuộc vào chiến lược kinh doanh của công ty chủ quản. Thử tưởng tượng một người dùng tuyên bố chính tình yêu với người bạn AI đã "giữ cho họ sống", thì điều gì sẽ xảy ra khi những chatbot này biến mất vì công ty nâng cấp phần mềm cập nhật hoặc phá sản. 

Nói đâu xa, năm 2023, ứng dụng Replika tuyên bố xóa tính năng nhập vai tình dục của chatbot, nhiều người dùng cảm thấy bị phản bội, mất mát và đau đớn. Phản ứng quá dữ dội từ người dùng, lo ngại mất thị phần, Replika đã nhanh chóng khôi phục tính năng.

Quan ngại thường trực chính là dữ liệu và quyền riêng tư cá nhân có khả năng bị theo dõi, trở thành mồi ngon cho tiếp thị. Hầu hết các ứng dụng AI có thể chia sẻ hoặc bán dữ liệu cá nhân, một nửa trong số đó ngăn người dùng xóa thông tin của họ, theo phân tích bảo mật của Mozilla Foundation năm 2023.

Công ty quản lý đầu tư Ark Investment ước tính thị trường bạn đồng hành AI có khả năng đạt doanh thu từ 70 tỉ đến 150 tỉ USD vào cuối thập kỷ này. Trong cuốn sách mới nhất của mình, The AI Mirror (2024), nhà triết học công nghệ Shannon Vallor đã kể lại câu chuyện cổ xưa về Narcissus - chàng trai trẻ đẹp nhìn xuống nước, thấy hình ảnh phản chiếu của mình và bị mê hoặc bởi vẻ đẹp của chính mình. 

Đó chính là những gì AI đang cung cấp cho chúng ta: Một hình ảnh đáng yêu không đòi hỏi bất cứ điều gì. Một sự chiếu rọi mượt mà. Một sự phản chiếu - không phải là một mối quan hệ.

Nhìn lại nghiên cứu của Trường Kinh doanh Marshall của USC, có thể thấy AI là một người lắng nghe tốt nhưng không thể thay thế con người trở thành người bạn tốt để "khóc trên vai tôi này" mỗi khi buồn. Buông điện thoại và tắt những dòng chat, cô đơn vẫn còn ngự trị. Nhưng nếu chúng ta có thể học hỏi AI cách xử trí những cuộc trò chuyện thì sao? Đôi khi mọi thứ chỉ xuất phát từ việc ta chưa thật hiểu nhau, hoặc hiểu nhưng… không làm sao nói ra cho đúng. Trong chuyện này, rõ ràng AI là sư phụ.