Bài toán giá xăng dầu: Mở cửa để công bằng hơn

Giá xăng tiếp tục leo thang. Đợt điều chỉnh gần 1.000 đồng mới nhất đưa giá xăng RON 95 lên 26.280 đồng, mức cao nhất trong lịch sử, phá mức kỷ lục cũ là 25.640 đồng - ghi nhận vào năm 2014. Hiện tượng khan hiếm nguồn cung ảo, các cửa hàng xăng găm hàng, đóng cửa chờ mức giá mới tiếp tục diễn ra khiến người tiêu dùng hoang mang.

Trong bối cảnh nền kinh tế đang chật vật phục hồi vì đại dịch, giá năng lượng ngày càng đắt đỏ khiến người dân và doanh nghiệp sản xuất đã khó càng thêm khó. Dù vậy, cũng có một số doanh nghiệp thu lợi lớn.

 

Lãi lớn

Xăng dầu nằm trong số ít các ngành chứng kiến sự tăng trưởng vượt bậc trong năm 2021. Với "ông lớn" đầu ngành" Petrolimex, lợi nhuận sau thuế hợp nhất đạt 3.111 tỉ đồng, gấp 2,5 lần năm trước. Riêng lợi nhuận sau thuế công ty mẹ là 2.830 tỉ đồng, gần gấp 3 cùng kỳ 2021. Tập đoàn cũng sở hữu lượng tiền mặt, tiền gửi hơn 18.000 tỉ đồng.

Giá xăng dầu tiếp tục tăng mạnh năm nay có thể giúp ông lớn đầu ngành này lại tăng mạnh lợi nhuận. Theo chứng khoán SSI, lợi nhuận Petrolimex có thể tăng 25% trong năm 2022, nhờ sản lượng tiêu thụ xăng và nhiên liệu máy bay cũng như các phân khúc khác hồi phục.

Thực tế từ cuối năm ngoái, Petrolimex đã tăng cường nhập kho để đón đầu xu thế tăng giá bán lẻ. Tính đến cuối năm 2021, hàng tồn kho của tập đoàn là 13.384 tỉ đồng, tăng 40% so với đầu năm. Đây là mức tồn kho cao nhất của Petrolimex kể từ 30-9-2018.

Kết quả kinh doanh vượt trội còn diễn ra ở Tổng công ty Dầu Việt Nam (PV Oil). Lợi nhuận trước thuế hợp nhất ước đạt 884 tỉ đồng, hoàn thành 221% kế hoạch năm và cũng là mức cao kỷ lục của doanh nghiệp. Trong đó, công ty mẹ ước đạt 754 tỉ đồng, hoàn thành 251% kế hoạch năm, công ty con ước đạt 160 tỉ đồng, hoàn thành 101% kế hoạch năm.

Công ty dầu khí Nam Sông Hậu cũng chứng kến lợi nhuận ròng năm ngoái đạt 318 tỉ đồng, tăng mạnh so với hơn 28 tỉ đồng của năm 2020. Hàng tồn kho vẫn duy trì ở mức hơn 5.000 tỉ đồng, giúp công ty có thể hưởng lợi nhờ giá bán ra cải thiện hơn năm nay.

Tại Lọc hóa dầu Bình Sơn, đơn vị đang vận hành Nhà máy lọc dầu Dung Quất, doanh thu năm ngoái đạt 101.079 tỉ đồng, tăng 74% so với 2020. Lãi ròng đạt hơn 6.673 tỉ đồng, trong khi cùng kỳ lỗ 2.818 tỉ đồng. Hàng tồn kho hơn 10.316 tỉ đồng, tăng 2.000 tỉ đồng so với đầu năm.

Nhìn chung, lợi nhuận của các doanh nghiệp sản xuất và kinh doanh xăng dầu sẽ tương quan chặt chẽ với giá dầu thô thế giới, đặc biệt nếu các doanh nghiệp nắm được xu thế và chủ động điều tiết hàng tồn kho. 

Trong thời gian tới, giá xăng dầu dự báo sẽ không giảm nhiệt khi các nền kinh tế đang tăng tốc mạnh mẽ, cộng thêm những bất ổn địa chính trị tại Ukraine và cam kết cắt giảm sản lượng của khối OPEC.

 

Để tăng tính cạnh tranh

Sau nhiều năm cải cách, mục tiêu tiến tới thị trường xăng dầu cạnh tranh hơn vẫn còn khá xa. Một nhóm nhỏ các doanh nghiệp vẫn đang giữ ưu thế chi phối quá lớn với thị trường, nắm quyền kiểm soát biến động giá nhờ lợi thế về quy mô, cả khâu nhập khẩu và bán lẻ.

Theo chủ tịch Hiệp hội Xăng dầu Bùi Ngọc Bảo, giá xăng tăng đột biến vừa qua do thị trường thế giới biến động và một phần nguồn cung trong nước bị ảnh hưởng do lọc dầu Nghi Sơn giảm công suất. 

Mặt khác, chỉ một số doanh nghiệp lớn như Petrolimex, PV Oil có thể tiếp cận thị trường nhập khẩu thuận lợi, nhiều doanh nghiệp nhỏ tiếp cận nhập khẩu khó khăn.

Hiệp hội Xăng dầu có hơn 40 thành viên, chiếm 85% sản lượng xăng dầu lưu thông trong nước. Đến thời điểm này không thiếu nguồn cung, tuy nhiên sự phân bổ không đồng đều. Các đầu mối đều có mạng lưới bảo đảm được nguồn cung. Ngược lại, một số thương nhân phân phối gặp khó khăn trong tiếp cận đầu vào măc dù về tổng thể nguồn cung được cân đối đủ.

Chiếm khoảng 50% thị phần nội địa, Petrolimex là doanh nghiệp dẫn đầu tại Việt Nam về kinh doanh xăng dầu. PV Oil chiếm khoảng 15% thị phần. Như vậy hàng chục đơn vị khác cùng nhau giành giật 35% thị phần còn lại. Quyền tự quyết giá bán buôn và bán lẻ trên thị trường vì vậy vẫn thuộc về Petrolimex và PV Oil.

Ở khâu bán lẻ, cơ chế mở cửa cho nhà đầu tư nước ngoài vẫn còn rất hạn chế. Hiện cả nước có nhà đầu tư nước ngoài duy nhất đến từ Nhật Bản là Công ty xăng dầu Idemitsu Q8 tham gia. 

Đây cũng là nhà đầu tư nắm 35% vốn tại Lọc hóa dầu Nghi Sơn. Cửa hàng đầu tiên của doanh nghiệp này hoạt động chính thức từ năm 2017 tại Hà Nội, đến nay cũng mới có 4 cửa hàng và tập trung chủ yếu tại các khu công nghiệp, vùng ven các tỉnh thành.

 

Chính sách kiểm soát giá xăng hiện mang lại lợi thế cho các đại gia. Lý do là trong khi giá bán lẻ chịu sự quản lý của Nhà nước thì giá chiết khấu mà hãng bán lại cho doanh nghiệp kinh doanh không chịu sự khống chế nào. Lợi nhuận nhờ tăng giá rơi chủ yếu vào Petrolimex, PV Oil, trong khi các hãng bán lẻ chưa chắc nhận được phần chia tương xứng.

Vì vậy, một thị trường xăng dầu vận hành minh bạch và cạnh tranh hơn, thu hút thêm nhiều vốn đầu tư trong và ngoài nước tham gia hơn là mục tiêu cần hướng tới. 

Lĩnh vực kinh doanh xăng dầu từng được điều chỉnh bởi nghị định số 83/2014/NĐ-CP của Chính phủ cho tới ngày 2-1-2022, khi nó được thay thế bằng nghị định 95/2021/NĐ-CP với nhiều thay đổi theo hướng mở và thúc đẩy cạnh tranh hơn.

Nghị định 95 về cơ bản được coi là phù hợp hơn với hoạt động thị trường tự do, hy vọng có thể thu hẹp vị thế độc quyền của một số đơn vị và thu hút nhiều hơn dòng vốn đầu tư cả trong và ngoài nước. 

Ví dụ, thời gian dự trữ lưu thông bắt buộc sẽ giảm từ 30 còn 20 ngày; thời gian điều hành giá xăng dầu giảm từ 15 còn 10 ngày, và giá cơ sở sẽ tính cả giá nhập khẩu và trong nước, giúp các nhà phân phối xăng dầu điều chỉnh giá sát hơn với giá thế giới, cũng như cơ cấu chi phí.

Theo nghị định 83, các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài không được phép xuất nhập khẩu và phân phối xăng dầu. Điều này nhằm đảm bảo rằng các nhà đầu tư nước ngoài sẽ không kiểm soát được thị trường xăng dầu. 

Trong nghị định 95, Chính phủ đã đề xuất nới “room” sở hữu nước ngoài lên 35%, tạo điều kiện cho các nhà đầu tư nước ngoài tham gia nhiều hơn vào thị trường bán lẻ xăng dầu trong nước.

Kinh nghiệm thực tiễn cho thấy mục tiêu hướng tới thị trường xăng dầu vận hành minh bạch, lành mạnh hơn là khó nhưng không phải không thực hiện được. 

Nhìn lại bài học của thị trường viễn thông, từ một thị trường bị độc quyền hoàn toàn bởi VNPT, sau khi mở cửa với sự tham gia của các doanh nghiệp có tiềm lực mạnh, đến nay ngành này đã tiến tới thị trường cạnh tranh hiệu quả, đi cùng là chất lượng dịch vụ, ưu đãi, giá cước cải thiện mạnh mẽ, mang đến lợi ích lớn cho người tiêu dùng và cả nền kinh tế.