Chúng ta nợ Mặt trăng điều gì?

Mặt trăng là "người viết tiểu sử Trái đất, người ghi chép biên niên sử đầu tiên và người quản lý toàn diện nhất". Nó vừa là "nhân tố khởi đầu của thời gian", "đánh dấu sự khởi nguồn của lịch sử" vừa "chỉ huy bản giao hưởng của sự sống trên Trái đất", và "dẫn dắt quá trình tiến hóa từ khoảnh khắc mầm sống đầu tiên xuất hiện".

Những đúc kết và diễn đạt đầy chất thơ này là của Rebecca Boyle, một cây bút khoa học "cả đời đắm đuối với trăng", trong cuốn sách xuất bản tháng 1-2024, Our Moon: How Earth's Celestial Companion Transformed the Planet, Guided Evolution, and Made Us Who We Are. Bản tiếng Việt Mặt trăng của chúng ta (NXB Trẻ) cũng kịp ra mắt trước mùa Trung thu 2025.

Là một người mê trăng từ thuở nhỏ và dành cả sự nghiệp để gặp gỡ các nhà khoa học, nghiên cứu và viết về Mặt trăng - "người chị em màu bạc, người bạn đồng hành vĩnh cửu thầm lặng của Trái đất", Boyle dành cuốn sách để lý giải ảnh hưởng của Mặt trăng lên hầu hết mọi khía cạnh trong lịch sử - từ tạo nên loài người chúng ta, dạy chúng ta cách xác định thời gian đến truyền cảm hứng cho những dự án của con người về tôn giáo, triết học, khoa học và khám phá. 

Cùng với đó là sự hình thành của chính Mặt trăng và cách loài người "tạo ra" Mặt trăng bằng suy nghĩ và trí tưởng tượng của mình.

Nghe Trăng kể chuyện Trái đất

"Không có câu chuyện nào về Trái đất có thể loại trừ ảnh hưởng của Mặt trăng, và không có câu chuyện nào về Mặt trăng lại không tiết lộ điều gì đó về Trái đất" - Boyle viết.

Đơn cử một chuyện kể chương 5 về bộ lịch cổ xưa nhất thế giới được tìm thấy tại Warren Field - một cánh đồng cỏ ở Scotland. Khoảng mười nghìn năm trước, những người săn bắt hái lượm thời Đồ đá đã đào ở đây 12 hố trũng. Khi được phát hiện năm 1976, các nhà khảo cổ chưa hiểu vì sao chúng xếp thành hàng. 

Mãi đến năm 2011, giáo sư Vincent Gaffney (Đại học Bradford) mới nhận ra quy luật đặc biệt: dãy hố tạo thành một đường cong từ phải sang trái, uốn theo đường chân trời, từ hố nhỏ và nông nhất, lớn dần đến hố lớn nhất ở giữa, rồi thu nhỏ trở lại, để mô phỏng các pha của Mặt trăng. 

Trong công bố năm 2013, Gaffney khẳng định ai đứng ở hố trung tâm sẽ nhìn thẳng thấy Mặt trời mọc vào ngày đông chí. Khoảnh khắc ấy đánh dấu năm mới và cũng báo hiệu đã đến lúc dịch chuyển đám lửa hoặc vật đánh dấu về hố đầu tiên.

Đây là một dạng "chỉnh giờ" giúp con người tiếp tục theo dõi thời gian bằng Mặt trăng - người bạn đồng hành trong đêm - mà vẫn ăn khớp với năm theo mùa do Mặt trời chi phối. Gaffney gọi đó là "một bước chuyển ngoạn mục về tư duy": lần đầu tiên con người biết cách dự đoán tương lai. 

Với cư dân Warren, điều này gắn liền với sự sống còn. Nguồn thức ăn quan trọng nhất của họ - cá hồi trên sông Dee - xuất hiện đều đặn mỗi năm, đúng hai lần trăng sau bình minh ngày đông chí. Nếu chỉ đếm trăng, họ có thể bỏ lỡ mùa cá ít nhất hai tuần. 

Nhưng nhờ đồng bộ Mặt trăng và Mặt trời qua hệ thống hố Warren Field, họ có thể canh thời điểm chính xác để chuẩn bị lương thực hoặc đan lưới đánh bắt.

Khi thời đại đồ đá nhường chỗ cho thời đại Đồ đồng, Mặt trăng trở nên hữu ích hơn nhiều bên cạnh vai trò dự đoán các mùa. 

"Dựa vào các tín hiệu của Mặt trăng, con người tìm ra cách trồng đủ lương thực để có thể ngừng săn bắt và hái lượm", và chuyển từ những nhóm người lang thang quan sát bầu trời sang những người nông dân sở hữu đất đai, những người tạo ra nền văn minh.

Mặt trăng không thuộc về ai

"Về cơ bản, không có sự khác biệt nào giũa Mặt trăng trong mắt những nhà thám hiểm châu Âu ở châu Mỹ, những người đã theo dấu Mặt trăng qua Đại Tây Dương với giấc mộng giàu sang, và Mặt trăng trong mắt CEO Amazon Jeff Bezos, người nhìn ngắm bề mặt Mặt trăng và suy tưởng về sự phồn thịnh". Không có điều gì mới mẻ dưới Mặt trăng, nhưng cũng có những khác biệt rất đáng lo ngại.

Bước sang thế kỷ 21, Mặt trăng được nhìn nhận một cách rộng rãi như một nơi để xây dựng và khai thác hay điểm đến của kế hoạch di dời một số hình thức sản xuất ô nhiễm ra khỏi Trái đất. 

Con người đã chạm vào Mặt trăng, nhưng nhiều quốc gia vẫn đang muốn "những thương hiệu giày đặc trưng của họ in hằn lên bề mặt Mặt trăng, và những cái tên đặc trưng thế kỷ 21 của họ được khắc trên các bản kim loại vĩnh viễn cắm sâu trong lớp bụi Mặt trăng".

Rebbeca Boyle nhấn mạnh: cần phải xác định lý do thực sự tại sao chúng ta muốn quay lại Mặt trăng, và chúng ta sẽ làm gì khi đã đến đó? Chúng ta quay lại vì chuyến du hành ấy vẫn là một thử thách khó nhằn? Vì chúng ta có điều gì đó để chứng minh với một quốc gia thù địch vô danh nào đó để gây ấn tượng? Vì chúng ta muốn một số mẫu đá nhân danh khoa học? Vì chúng ta muốn kiếm tiền? Hay vì một điều gì đó lớn lao hơn và không thể diễn đạt bằng lời?

Việc thám hiểm không gian thường được tô vẽ như con đường dẫn đến sự bất tử và cứu rỗi nhân loại, nhưng Boyle cảnh báo rằng mọi kế hoạch quay lại Mặt trăng cần phải được cân nhắc kỹ lưỡng: "Mặt trăng xứng đáng có một cuộc đối thoại về di sản của chính mình và ý nghĩa đối với con người, trong bất kỳ cuộc thảo luận nào về địa chính trị. Chúng ta nợ Mặt trăng và chính chúng ta".

Mặt trăng có thể sẽ trở thành một tiền đồn khai thác khoáng sản tương tự như sa mạc Atacama của Chile hoặc các mỏ dầu của Iraq vào cuối những năm 2020. Boyle tin rằng không cần xây dựng một khu định cư của con người trên Mặt trăng, hay đúng hơn, không cần phải làm bất cứ điều gì với Mặt trăng.

"Mặt trăng không thể tự lên tiếng cho bản thân. Chúng ta phải nói thay cho người bạn ấy. Và không một cá nhân nào, không một nền văn hóa nào có thể nói thay cho tất cả những ai cùng chia sẻ bầu trời. Mặt trăng thuộc về tất cả mọi người, cũng có nghĩa là không thuộc về riêng ai" - Rebecca Boyle, người biết mình sẽ dành cả đời để nói về trăng từ khi là cô bé học lớp 5, ngồi trên sàn thư viện nghe các bản ghi âm của Apollo 11 từ đĩa than, nhắn gửi.

Và một đề nghị nữa, ở những dòng cuối cùng của quyển sách: "Tối nay hoặc sáng mai, bạn hãy đi dạo dưới trăng. Hãy ngước lên trời cao, dạo bước cùng trăng, và nói lời chào thân ái".