Chuyện dịch vụ công: Khi dân vẫn cứ phải viết "đơn xin"...

Người dân làm thủ tục gắn đồng hồ nước cần có hộ khẩu để cấp định mức tại Công ty Cấp nước Gia Định. Ảnh: TỰ TRUNG

Người dân với tư cách công dân, vì lẽ gì đấy, ít ra là trên giấy tờ hình thức, vẫn chưa thể hiện được tư cách ngang hàng với cơ quan công quyền khi thực hiện các dịch vụ công - loại công việc được đảm nhiệm bởi những công chức, tức người làm công cho Nhà nước và lĩnh lương từ ngân sách quốc gia.

Công vụ và dịch vụ hành chính

Công vụ nên được hiểu là bao gồm những dịch vụ hành chính và những công việc đặc biệt mà chỉ cơ quan quyền lực của Nhà nước và Chính phủ có khả năng thực thi - như bảo đảm an ninh, bảo vệ lãnh thổ, cung cấp nền giáo dục và y tế công, bảo hiểm xã hội hay y tế toàn dân… Người và tổ chức thực thi hoạt động công vụ do đó cần được tách bạch hai vai trò này.

Những gì thuộc về công việc hành chính như công chứng giấy tờ, thông tin nhân thân, hộ khẩu, điền địa… là việc cung cấp dịch vụ cho dân chúng, tức cũng như mọi người làm công ăn lương: phải làm tốt thì mới xứng đáng với đồng lương và những phúc lợi khác từ người sử dụng lao động - ở đây là Nhà nước, đại diện cho dân chúng.

Người công chức làm tốt công việc trước hết là vì bản thân, tức đồng lương mà họ lãnh. Thứ đến là vì lợi ích của tổ chức trả lương cho họ, ở đây là Nhà nước: bộ máy hành chính thông suốt thì người dân có thể sinh sống, làm việc, kiếm tiền và cả đóng thuế thuận tiện, dễ dàng. Đồng nghĩa quy trình hành chính càng rõ ràng, khoa học bao nhiêu thì xã hội sẽ được nhờ bấy nhiêu.

Ở cấp cao hơn cấp thi hành, việc vận hành xã hội thông qua các quy định, thủ tục, biểu mẫu hành chính cũng phải được xem xét dưới góc độ giúp cho công dân dễ hiểu, dễ thực hiện và thực hiện đúng, có tính kế thừa thông tin và khả năng truy xuất. 

Những nguyên tắc cơ bản này có thể áp dụng ở bất cứ ở lĩnh vực nào trong đời sống, với mẫu số chung là mang lại lợi ích cho toàn xã hội, từ quản lý sản xuất đến mua bán hàng hóa, kinh doanh dịch vụ, quản lý hộ khẩu, cấp mới căn cước công dân, hộ chiếu…

Cuộc tranh luận về mẫu hộ chiếu mới bị một số quốc gia từ chối vì thiếu thông tin về nơi sinh có thể coi là một ví dụ. 

Dù giải pháp đã có là bổ sung thông tin này vào các hộ chiếu cấp sắp tới, nhưng những thiệt hại đã phát sinh vì doanh thương ngừng trệ, khách du lịch lỡ chuyến, du học sinh đến ngày nhập học không đi được… vẫn là hết sức đáng tiếc. 

Trong tình huống này, sản phẩm của nền công vụ là một sản phẩm lỗi. Nếu xem người dân là khách hàng, là người sử dụng sản phẩm, thì khách hàng đã không được tôn trọng dù họ thanh toán đủ.

Chất lượng công việc và chất lượng giải trình

Trong khi vấn đề hộ chiếu tạm tìm được giải pháp thì cũng trong thời gian gần đây lại phát sinh một tình huống công vụ khác mà người dân rơi vào cảnh oái oăm là dù muốn hay không họ phải làm sai một vài quy định của các cơ quan công quyền: sổ hộ khẩu giấy. 

Người dân được thông báo nộp lại "lá bùa hộ mệnh" bao nhiêu năm của họ, sau khi đã sở hữu căn cước công dân vốn được ví như thẻ thông minh vạn năng.

Hàng chục ngàn cuốn sổ hộ khẩu được thu hồi và hàng ngàn giao dịch dân sự ngay sau đó không thực hiện được vì… không có hộ khẩu. 

Giải thích lý do cơ quan công chứng vẫn đòi hộ khẩu khi người dân đưa ra căn cước công dân có đầy đủ thông tin nằm dưới 12 chữ số định danh, cơ quan này cho rằng bản thân phòng công chứng chỉ có quyền đọc một lớp thông tin trên tấm thẻ, các thông tin khác, như nơi thường trú hiện tại, họ không có quyền truy xuất. 

Do vậy, quý công dân muốn chứng minh địa chỉ hiện tại của mình thì xin hãy mang hộ khẩu giấy bản gốc đến. Còn việc hộ khẩu của công dân đã "được" thu hồi, đương nhiên không phải chuyện của phòng công chứng. Công dân muốn có thông tin về nơi cư trú, vui lòng tiếp tục gửi… đơn xin.

Cách đây gần 30 năm, người nhập cư Sài Gòn không ai không biết nghịch lý muốn nhập hộ khẩu TP.HCM thì phải có đất, nhà ở, còn muốn mua được đất ở thì phải có… hộ khẩu. Câu chuyện tưởng chừng chỉ còn là quá vãng đấy lại đang xảy ra, trong thời buổi mà ở đâu người ta cũng nói đến chuyển đổi số như đôi đũa thần để đất nước cất cánh.

Sự tách bạch giữa một bên là những trách nhiệm đặc biệt của Nhà nước, như đảm bảo an ninh quốc phòng, và một bên là những dịch vụ công, không khác gì một doanh nghiệp phục vụ khách hàng - công dân là điều mà người dân Việt Nam còn chưa được thấy rõ ràng ở các tổ chức công quyền. 

Bao giờ cũng có rất nhiều lý do hợp lý để giải thích cho những thực tế bất hợp lý đang diễn ra, nhưng vấn đề sẽ không thể giải quyết trừ khi trình tự ưu tiên của nền công vụ phải được đặt ngược lại: chất lượng công việc phải ưu tiên hơn chất lượng giải trình.■