'DeepSeek' trong ngành dược phẩm và công nghệ sinh học Trung Quốc

Ngành dược phẩm và công nghệ sinh học (biotech) đều sản xuất thuốc, nhưng có nguồn gốc và phương thức khác nhau. Trong khi công nghệ sinh học tập trung vào việc phát triển các sản phẩm sinh học, là các phân tử lớn, phức tạp có nguồn gốc từ các sinh vật sống như kháng thể đơn dòng, vắc xin, liệu pháp gene thì dược phẩm tập trung vào các loại thuốc có cơ sở hóa học, được tổng hợp từ các hợp chất hóa học như thuốc phân tử nhỏ.

Những chính sách đúng đắn mà Bắc Kinh theo đuổi trong gần hai thập kỷ qua đã kết quả ngọt, mang đến lợi ích cho người bệnh trên toàn cầu, đồng thời khiến các cường quốc khác như Mỹ phải có sự quan tâm và đầu tư mạnh mẽ hơn nếu không muốn bị tụt hậu.

Công ty ít biết 'đánh bại' đại gia

Tại Hội nghị thế giới về ung thư phổi ở San Diego hồi tháng 9-2024, Công ty biotech Summit Therapeutics (Mỹ) công bố chấn động: thuốc thử nghiệm Ivonescimab tăng thời gian sống của bệnh nhân được chẩn đoán mắc ung thư phổi không phải tế bào nhỏ giai đoạn tiến triển thêm 11,1 tháng mà không bị nặng thêm. Kết quả này gấp đôi so với hiệu quả 5,8 tháng trong thử nghiệm đối đầu với thuốc Keytruda của Merck, một trong các công ty dược phẩm lớn nhất Mỹ.

Ivonescimab do công ty công nghệ sinh học có trụ sở tại Trung Quốc Akeso phát triển, với cơ chế hoạt động khác với Keytruda. Ivonescimab ngăn chặn đồng thời protein điều hòa miễn dịch PD-1 và một mục tiêu khác liên quan đến sự phát triển của khối u, được gọi là VEGF. 

Dù có những loại thuốc điều trị ung thư khác ức chế VEGF, việc ngăn chặn cả hai con đường bằng t liệu pháp duy nhất này có thể giúp tăng cường tác dụng. Một thử nghiệm đa quốc gia khác đang được tiến hành khi so sánh Ivonescimab và Keytruda kết hợp với hóa trị. Kết quả dự kiến sẽ có vào năm 2027 và hứa hẹn nhiều tích cực.

Keytruda là loại thuốc miễn dịch trị liệu ung thư hiệu quả hiện nay và mang về lợi nhuận hơn 130 tỉ USD cho Merck kể từ khi ra mắt năm 2014. Theo The Economist, Akeso là ví dụ điển hình cho xu hướng "làm ăn" mới của các công ty Trung Quốc: thay vì bán thuốc trực tiếp tại Mỹ thì cấp phép cho công ty Mỹ, đổi lại khoản thanh toán trả trước và tiền bản quyền cho các lần bán trong tương lai. 

Trong thương vụ Ivonescimab, Akeso nhận từ Summit Therapeutics khoản thanh toán ban đầu 500 triệu USD, cùng các khoản thanh toán bổ sung lên tới 5 tỉ USD và một phần tiền bản quyền.

Ở chiều ngược lại, các tập đoàn dược lớn - gồm cả Merck, Novartis (Thụy Sĩ) và GSK (Anh) - cũng phải tìm kiếm sản phẩm mới từ các công ty Trung Quốc. Biopharma DiVe hồi tháng 12-2024 đưa tin Merck tuyên bố sẽ trả cho Hansoh Pharma (Trung Quốc) 112 triệu USD để có quyền lưu hành một loại thuốc tiền lâm sàng có tác dụng điều trị béo phì tương tự như loại thuốc tiêm phổ biến Wegovy. 

CNN tháng 1-2025 dẫn dữ liệu từ DealForma cho biết gần 30% các giao dịch của Big Pharma trong năm ngoái - với ít nhất 50 triệu USD trả trước - liên quan đến các công ty Trung Quốc. Tỉ lệ này tăng từ 20% của năm trước và… 0% (tức không có giao dịch nào) cách đây 5 năm.

The Economist nhận định Trung Quốc đã trở thành nhà phát triển thuốc mới lớn thứ hai, chỉ sau Mỹ; còn tạp chí STAT chỉ ra hơn 1/3 các phân tử trị liệu được các công ty dược phẩm Mỹ mua trong năm 2024 đều đến từ Trung Quốc, so với con số 0 tròn trĩnh cách đó 4 năm. "Liệu chúng ta có đang bước vào một thế giới mà tất cả các liệu pháp mới thú vị đều đến từ Trung Quốc không?" - STAT đặt vấn đề.

Trỗi dậy mạnh mẽ

Ngoài phát triển thuốc, các lĩnh vực khác trong ngành dược phẩm và công nghệ sinh học như thử nghiệm lâm sàng và ấn phẩm khoa học của Trung Quốc cũng đạt được nhiều kết quả thiết thực.

Trong một bài viết hồi tháng 7-2024, Quỹ đổi mới và công nghệ thông tin Mỹ (ITIF) cho biết số lượng các thử nghiệm lâm sàng Trung Quốc đã vượt qua Mỹ. Theo báo cáo năm 2022 của GlobalData Healthcare Consulting, hoạt động thử nghiệm lâm sàng từ năm 2017 - 2021 đã tăng gấp đôi ở Trung Quốc, từ 2.979 lên 6.497 thử nghiệm, trong khi Mỹ chỉ chứng kiến mức tăng 10%, từ 4.557 lên 5.008 thử nghiệm. Đặc biệt, trong lĩnh vực ung thư, số lượng thử nghiệm lâm sàng tăng 146% tại Trung Quốc so với chỉ 1,56% tại Mỹ.

"Chúng tôi có thể làm mọi thứ nhanh gấp đôi hoặc thậm chí gấp ba lần so với bất kỳ nơi nào khác trên thế giới" - Michelle Xia, người sáng lập Akeso, nói với The Economist. Trung Quốc có một lượng lớn bệnh nhân giúp việc tuyển dụng dễ dàng hơn, các bệnh viện và bác sĩ được chính phủ khuyến khích hỗ trợ nghiên cứu. Việc đăng ký thử nghiệm lâm sàng diễn ra nhanh chóng, chi phí nhân sự và chuỗi cung ứng thấp, khiến Trung Quốc trở nên hấp dẫn đối với các nhà sản xuất thuốc toàn cầu.

Tháng 5-2023, tờ The Guardian (Anh) đưa tin Trung Quốc đã vượt Mỹ về số lượng đóng góp cho các tạp chí khoa học tự nhiên, "cho thấy tầm ảnh hưởng ngày càng lớn của nước này trong nghiên cứu học thuật". 

Cụ thể, theo Nature Index - chỉ số theo dõi dữ liệu về cơ quan tác giả trong 82 tạp chí khoa học hàng đầu - Trung Quốc có số lượng công bố nhiều hơn các đồng nghiệp Mỹ trong các lĩnh vực khoa học vật lý, hóa học, khoa học trái đất và môi trường. Lĩnh vực duy nhất mà Mỹ vẫn dẫn đầu là khoa học sự sống.

Ngành dược và công nghệ sinh học của Trung Quốc không chỉ dẫn đầu về số lượng mà chất lượng các sản phẩm khoa học cũng đang được nâng cao. Điều này thể hiện qua số thuốc tiên tiến do Trung Quốc nghiên cứu phát triển được Cục quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Mỹ (FDA) chấp thuận. 

Năm 2023, toripalimab - một loại thuốc nội địa của Trung Quốc - trở thành loại thuốc đầu tiên được FDA chấp thuận cho bệnh ung thư vòm họng. FDA cũng đã phê chuẩn nhiều loại thuốc mới của Trung Quốc, từ điều trị triệu chứng COVID-19 nhẹ hoặc trung bình, trào ngược axit, đến thiếu máu ở bệnh thận mãn tính và ung thư.

Các yếu tố thúc đẩy thành công

Đầu tiên là sự quan tâm và đầu tư mạnh mẽ của Chính phủ Trung Quốc, khi xác định công nghệ sinh học là ưu tiên chiến lược gần hai thập kỷ trước. Chiến lược này bao gồm các khoản trợ cấp; các ưu đãi tài chính; thành lập các công viên khoa học công nghệ cao, các vườn ươm khởi nghiệp, quan hệ đối tác công tư; các sáng kiến tuyển dụng nhân tài, khuyến khích các nhà khoa học Trung Quốc đã từng học tập hoặc làm việc ở nước ngoài trở về; cải cách để đẩy nhanh quá trình đánh giá thuốc, đặc biệt là đối với các sản phẩm trong nước để thúc đẩy đổi mới.

Ví dụ, Công viên công nghệ cao Zhangjiang ở Thượng Hải, Công viên khoa học sự sống Zhongguancun ở Bắc Kinh và BioBay ở Tô Châu… cung cấp cho các công ty công nghệ sinh học cơ sở hạ tầng, không gian phòng thí nghiệm, lực lượng lao động khoa học lành nghề và hỗ trợ tài chính. Chúng giống như các trung tâm công nghệ sinh học của Hoa Kỳ là Cambridge, Massachusetts và San Francisco.

Một yếu tố tinh tế và quan trọng khác là sự thay đổi thái độ trong văn hóa đối với tinh thần kinh doanh. Tinh thần kinh doanh trước đây không được coi là tích cực ở Trung Quốc. Nhưng trong những năm gần đây, tinh thần khởi nghiệp ngày càng được coi là động lực quan trọng của tăng trưởng kinh tế. Do đó, Chính phủ Trung Quốc đã thực hiện nhiều sáng kiến để thúc đẩy tinh thần khởi nghiệp cũng như tạo thêm niềm tin, động lực hỗ trợ ngành công nghệ sinh học non trẻ của Trung Quốc.

Tiếp đến là môi trường pháp lý thông thoáng, nhanh gọn. Ví dụ, Trung Quốc đã cải cách quy định đánh giá thuốc và thiết bị, nhằm ứng phó với những thách thức cản trở việc tiếp cận các loại thuốc cải tiến, như các yêu cầu quá khắt khe đối với việc phê duyệt thử nghiệm lâm sàng, thời gian đánh giá theo quy định kéo dài và tình trạng thiếu người đánh giá. 

Một nghiên cứu của Yimin Cui thuộc Đại học Bắc Kinh và các đồng nghiệp, được công bố trên Nature Reviews Drug Discovery, cho biết thời gian phê duyệt vòng thử nghiệm đầu tiên trên người đã giảm xuống còn 87 ngày, từ 501 ngày trước khi cải cách.

Cuối cùng là chiến lược thông minh. Thay vì chờ bằng sáng chế hết hạn và tạo ra các loại thuốc gốc giống hệt nhau, Trung Quốc đã áp dụng chiến lược "người theo sau nhanh" - lấy các loại thuốc đã biết và sửa đổi để cải thiện độ an toàn, hiệu quả hoặc tăng khả năng phân phối.

Tuy nhiên, ngành dược phẩm và công nghệ sinh học của Trung Quốc trong thời gian tới có thể gặp phải rủi ro, áp lực đặc biệt là căng thẳng địa chính trị gia tăng với Mỹ. Các hạn chế thương mại của Mỹ áp dụng cho hàng hóa công nghệ cao, vẫn chưa "sờ tới" lĩnh vực công nghệ sinh học, song tương lai hoàn toàn có thể áp đặt trừng phạt. 

Ngoài ra, Quốc hội Mỹ đã dành cả năm qua để thảo luận về các phiên bản của Đạo luật An toàn sinh học, một dự luật sẽ hạn chế các công ty công nghệ sinh học Mỹ làm việc với một số nhà thầu dược phẩm có trụ sở tại Trung Quốc.