Giáo sư Trịnh Xuân Thuận: "Cần giàu có cả về trí thức"

Ông là chuyên gia hàng đầu về dải Ngân hà, đã viết gần 200 bài tiểu luận về sự hình thành các yếu tố trong Big Bang và thiên hà cùng với sự tiến triển của chúng. Giáo sư còn là tác giả của bảy quyển sách bán chạy nhất, đã được dịch ra 15 thứ tiếng, trong đó ba quyển đã được dịch sang tiếng Việt là Nói chuyện với Trịnh Xuân Thuận; Giai điệu bí ẩn... và con người đã tạo ra vũ trụ; Hỗn độn và hài hòa. Vietsciences gửi bài phỏng vấn này cho TTCN.

* Thưa giáo sư, giáo sư có gặp những khó khăn mà một người Việt Nam có thể gặp phải khi bước vào lĩnh vực nghiên cứu khoa học nói chung và ngành vật lý thiên văn nói riêng? Xin giáo sư cho những lời khuyên mà theo giáo sư là quan trọng đối với người bắt đầu nghiên cứu khoa học.

- Tốt nhất, sinh viên VN muốn theo ngành khoa học thì nên học giỏi ngoại ngữ để có thể đọc các bài tiểu luận khoa học, để đi dự hội nghị, bàn luận với đồng nghiệp, trình bày ý nghĩ của mình và công việc nghiên cứu của mình cho các đồng nghiệp. Cụ thể phải giỏi tiếng Anh là ngôn ngữ mà bất kỳ ai làm công việc nghiên cứu khoa học đều phải biết.

Người theo đuổi ngành vật lý thiên văn phải giỏi môn toán vì ngôn ngữ vũ trụ là ngôn ngữ toán học. Khi tôi học để lấy cử nhân vật lý ở Caltech, và sau đó lấy tiến sĩ môn vật lý thiên văn ở Princeton, tôi phải lấy song song các bài giáo khoa về toán.

Nên tìm trường thật tốt, có thật nhiều thầy giáo giỏi. Tôi đã chọn trường nổi tiếng nhất tại Mỹ là Đại học Princeton - nơi Einstein đã dạy, và Viện Kỹ thuật Caltech - nơi có những thầy giáo giỏi nhất thế giới và nhiều vị đã đoạt giải Nobel. Các nhà bác học tại Caltech đều là người đi đầu trong lĩnh vực nghiên cứu của họ và họ đã dạy tôi cách suy nghĩ để tìm ra những điều mới mẻ. 

Tôi may mắn được học các thầy giáo nổi tiếng như Richard Feynman, Murray Gell-Mann, William Fowler, Lyman Spitzer... và được các thầy trực tiếp dạy cho chúng tôi những kinh nghiệm của chính họ.

* Theo giáo sư, làm thế nào để có thể truyền đạt sự hiểu biết hay thu nạp kiến thức nhiều hơn và nhanh hơn trong lĩnh vực khoa học?

- Tôi không thích lối học thuộc lòng như con vẹt. Thầy cô giáo phải dạy cho sinh viên hiểu cách nào để gặp một vấn đề thì biết cách giải các vấn đề mới khác. Giáo dục cần nhất là phải hiểu và biết cách nghĩ để giải quyết bất cứ vấn đề nào. Điều đó cần nhất. Phải khuyến khích óc sáng tạo của học trò thay vì buộc các em học thuộc lòng. 

Đừng nghĩ thầy giáo lúc nào cũng đúng. Tôi thích nhất là nếu có được những người học trò có thể giúp tôi hiểu biết thêm, vượt qua tôi càng tốt. Nếu thầy giáo nhầm, học trò, tuy vẫn tôn trọng thầy giáo, song phải nói ra điều đó với thầy giáo. Một nền giáo dục tốt khi đào tạo những người không bao giờ sợ. Đừng bao giờ sợ nói sai. Những suy nghĩ tốt cần phải được nói ra chứ đừng im lặng. 

* Hiện giáo sư có đang phát triển tiếp những lý thuyết hay công trình nào mới?

- Công việc tôi đang làm là nghiên cứu các thiên hà đang thành hình như thế nào. Mấy tuần trước tôi có viết bài tiểu luận về đề tài này. Số đông các thiên hà hình thành 1 tỉ năm sau Big Bang, nghĩa là cách ta 13 tỉ năm ánh sáng, nên rất xa, ánh sáng rất yếu, rất khó khảo cứu; còn những thiên hà trẻ thì rất hiếm. 

Bởi vậy một trong những công việc tôi đang làm là phát hiện các thiên hà trẻ và nhỏ (blue compact dwarf galaxy). Tôi đang khảo sát thiên hà I Zwicky 18 chỉ cách Trái đất 50 triệu năm ánh sáng. Đối với vũ trụ có bán kính là 14 tỉ năm ánh sáng, khoảng cách đó rất là nhỏ.

I Zwicky 18 đã được nhà thiên văn học lỗi lạc người Thụy Sĩ Fritz Zwicky (1898-1974) khám phá vào năm 1966. Đây là một thiên hà bất bình thường không có dạng đĩa phẳng, rất giàu khí hydrogen và có rất ít các nguyên tố nặng. Điều đó có nghĩa là không có nhiều ngôi sao sinh ra trong quá khứ của I Zwicky 18. 

Tôi đã dùng kính thiên văn Hubble của NASA để chụp ảnh I Zwicky 18 và đã khám phá rằng tuổi các ngôi sao già nhất trong I Zwicky 18 không quá 500 triệu năm. Đối với tuổi của vũ trụ là 14 tỉ năm, 500 triệu năm chỉ là một “chớp nhoáng”. Vậy I Zwicky 18 là một thiên hà trẻ con đang thành hình.

* Tháng tư vừa qua, NASA cho phóng phi thuyền Gravity Probe B nhằm kiểm nghiệm lý thuyết Tương đối rộng của Einstein. Theo giáo sư, sự kiện này có ý nghĩa gì đối với nền thiên văn học?

- Trước đây 40 năm, khi ba giáo sư vật lý ở Đại học Stanford đề nghị phóng phi thuyền Gravity Probe B, thì điều đó hết sức cần thiết cho hiểu biết của con người về vũ trụ. Đáng tiếc là mãi 40 năm sau các chuyến bay của Gravity Probe B mới bắt đầu. Khoa học đã tiến bộ quá nhanh so với cách đây 40 năm. Mục đích của Gravity Probe B là thí nghiệm kiểm chứng thuyết Tương đối rộng của Einstein. 

Nhưng trong 40 năm qua, lý thuyết Einstein đã được kiểm chứng rất nhiều lần rồi. Lý thuyết Einstein nói rằng hai sao neutron do trọng lực rất mạnh sẽ phát xạ sóng trọng trường và mất năng lượng, và sẽ rơi vào nhau. Quĩ đạo của hai sao neutron chung quanh nhau càng ngày càng nhỏ đi, vì hai sao neutron mất năng lượng nên chúng quay càng ngày càng bớt nhanh. 

Những quan sát thiên văn cho chúng ta thấy sự quay chậm dần của sao neutron đúng y như thuyết Tương đối tổng quát của Einstein đã tiên đoán.

Như vậy, tôi nghĩ rằng Gravity Probe B cũng sẽ hoàn toàn xác nhận lý thuyết Einstein, sẽ không đem lại điều gì mới lạ lắm. Đối với tôi, kính thiên văn không gian Hubble mang lại lợi ích hơn nhiều. 

Thật đáng tiếc là sau khi tàu con thoi Columbia bị nổ tung vào tháng 2-2003, NASA đã hủy bỏ các dịch vụ cho Hubble. Nếu không có các dịch vụ này thì trong 2-4 năm nữa sẽ không thể dùng Hubble được nữa. Đó sẽ là một mất mát lớn cho các nhà thiên văn trên thế giới.

* Theo giáo sư, trong điều kiện của VN hiện nay, ngành học về thiên văn và vũ trụ có thể phát triển trong các trường học và các cơ quan nghiên cứu hay không? Giáo sư có dự định như thế nào để giúp đỡ các thế hệ đi sau?

- Theo tôi, VN nên bắt đầu nghĩ đến ngành thiên văn. Bắt đầu bằng những kính thiên văn nhỏ cho sinh viên quan sát những hành tinh xa hơn Trái đất như sao Mộc, sao Thổ...

Hè này tôi về VN một tháng để gặp các vị hiệu trưởng những trường đại học ở Hà Nội và TP.HCM. Tôi sẽ nói về việc trao đổi giữa các đại học VN và Mỹ. Cần có những sinh viên qua các đại học Mỹ học rồi trở về phát triển ngành thiên văn. Đó là chuyện lâu dài nhưng phải bắt đầu gieo mầm để một ngày kia sẽ thành cây. 

Vật lý thiên văn là khoa học thuần túy không có áp dụng thực tế. Dù nước mình còn nghèo nhưng cũng phải nghĩ đến kiến thức, phải có căn bản hiểu biết thì mới có thể trao đổi, bàn luận với các nước khác. Tôi nghĩ mình cũng cần giàu có cả kiến thức chứ không nên chỉ nghĩ đến cái giàu vật chất.