Hành trình E-Estonia: Dân có tin mới thành

Margus Magi nhập cụm từ The Tree of Truth (cây sự thật) vào trình duyệt, màn hình hiện lên một "cái cây chỉ số" với các màu lá xanh, đỏ, vàng và 15 cành nhánh, đại diện cho những lĩnh vực quan trọng nhất của xã hội Estonia. Rê chuột lên từng cái lá, các chỉ số thống kê và biểu đồ đối sánh xuất hiện, cho thấy Estonia hiện đang làm tốt và chưa tốt ở đâu.

Chẳng hạn, nhờ đọc từ cái cây, tôi biết theo mục tiêu phát triển bền vững 2030, Estonia đang kiểm soát rất tốt tổng lượng khí phát thải nhà kính (lá xanh) so với cả khối EU. Nhưng theo tiêu chuẩn chiến lược phát triển quốc gia Estonia 2035, lượng phát thải khí nhà kính trong giao thông hiện vẫn đang ở mức cao (lá đỏ), chứng tỏ lĩnh vực này đang xấu đi hoặc thiếu định hướng phát triển cho mục tiêu này. Các bên có trách nhiệm cần tìm cách giảm số này xuống 35% vào trước 2035.

Dựa vào những thống kê từ "cây sự thật", các bộ, ban ngành liên quan biết vấn đề cần phải xử lý tiếp theo là gì, còn người dân thấy rõ bức tranh tổng thể của thứ mình cần giám sát, Margus - từng là cố vấn cho tổng thống và Chính phủ Estonia về chính sách chuyển đổi số và quản lý xã hội số, hiện đang làm việc ở Ủy ban châu Âu về hỗ trợ chuyển đổi số toàn cầu - giải thích.

Tree of Truth là một trong những thành quả của hành trình chuyển đổi số E-Estonia, một trong những dự án lớn nhất từ khi độc lập (1991) tới giờ của quốc gia nhỏ nhắn vùng Baltic, vì liên đới toàn thể bộ máy dịch vụ công và từng người trong số 1,3 triệu dân.

Nhờ chuyển đổi số mà thế giới biết đến Estonia nhiều hơn, Margus cười cười nói. Thật vậy, ngoài việc là quê hương của start-up kỳ lân nổi tiếng Skype, Estonia được các tổ chức như OECD và Liên hợp quốc xếp vào nhóm các quốc gia hàng đầu về chuyển đổi số dịch vụ công. Họ đã làm gì để có mức số hóa và minh bạch đáng nể này?

Đi sau, về trước

Margus kể, sau khi Liên bang Xô viết sụp đổ, đất nước Estonia độc lập non trẻ còn nghèo, với dân số ít, vừa phải giải quyết tàn dư của hệ thống chính trị cũ vừa phải đảm bảo chỗ đứng của mình trong cộng đồng quốc tế. Năm 1992, trước các thách thức đó, Chính phủ Estonia - đứng đầu là Thủ tướng Matt Laar khi ấy mới 32 tuổi - có một quyết định chiến lược: phải có tầm nhìn xa và thúc đẩy tốc độ xử lý của bộ máy chính quyền.

Chế độ liên bang Xô viết để lại cho Estonia một kho báu: hàng loạt nhà khoa học và kỹ sư tài năng thuộc nhiều lĩnh vực, trong đó có lĩnh vực công nghệ thông tin và truyền thông. Khi liên bang sụp đổ, các tài năng này chuyển sang các công ty và tập đoàn tư, và sau đó được chính quyền Estonia non trẻ trọng dụng.

Đứt gãy trong chính trị và kinh tế khiến Estonia bỏ lỡ làn sóng công nghệ những năm đầu thập niên 1990, nhưng cho phép họ "nhảy cóc" lên các loại công nghệ tân tiến hơn ngay khi bước chân vào phát triển công nghệ số. 

Một lời khuyên nổi tiếng mà Thủ tướng Matt Laar nhận được từ các nhà khoa học Estonia là "Đừng mua cái gì cũ". Chẳng hạn, thay vì sổ séc ngân hàng, Estonia đã có thẻ ngân hàng và giải pháp ngân hàng điện tử vào năm 1993, hoặc thay vì đi qua điện thoại cố định, họ tiến lên luôn điện thoại di động.

Về mặt hệ thống, cũng vì nghèo mà Estonia không thể mua các hệ thống quản lý từ các tập đoàn lớn bên ngoài mà phải tự phát triển nền tảng số phù hợp với mình. Nội các của Thủ tướng Matt Laar khi ấy cũng toàn là những người trẻ, dày kinh nghiệm ở mảng ngân hàng điện tử nhưng non nớt nơi chính trường. Non nên liều, họ sẵn sàng đối mặt với rủi ro và tất tay vào "canh bạc" phát triển công nghệ số. Hành trình số hóa E-Estonia bắt đầu từ đó.

Từ năm 1996 người dân và các cơ quan Estonia đã có thể thực hiện trực tuyến giao dịch ngân hàng. Danh sách dịch vụ trực tuyến liên tục nối dài - làm căn cước điện tử (2001), công chứng (2006)… 

Tới năm 2022, đã có 99% dịch vụ công của Estonia được thực hiện qua Internet, và thủ tục cuối cùng được "đưa lên mạng" là ly hôn (2024).

Dân có tin mới thành

Mặc dù Estonia thường xuyên hợp tác và hướng dẫn các quốc gia khác chuyển đổi số, trong đó có Việt Nam, Margus khẳng định không bao giờ có kiểu giải pháp chính phủ điện tử mua về dùng được liền, tất cả đều phải dựa vào bối cảnh mà địa phương hóa, đo ni đóng giày. "Kể cả khi có sẵn hệ thống thì chính cách thực thi mới kích hoạt sự thay đổi, và từ đó niềm tin mới được xây dựng" - anh nói.

Margus nhấn mạnh chỉ khi người dân tin chính quyền thì chuyển đổi số mới phát huy tác dụng. E-Estonia thành công cũng nhờ có được niềm tin của người dân vào chính quyền. Nhiều chuyên gia nhận định sự tin tưởng này mang tính cá nhân (đất nước nhỏ nên người dân thường quen biết nhau), và kế thừa từ sự hào hứng và ý thức trách nhiệm chung của một đất nước mới vừa giành độc lập. 

Tuy nhiên, Margus khẳng định niềm tin này không chỉ đến từ văn hóa và bối cảnh, mà còn được thiết kế và gầy dựng qua nhiều thực hành.

Đầu tiên, tính minh bạch là một yếu tố cần thiết để thúc đẩy sự tin tưởng tối quan trọng này. Một ví dụ từ rất sớm - giai đoạn 1990 - 2000, khi các doanh nghiệp và cửa hàng tại Estonia điêu đứng vì giới mafia có tổ chức lộng hành. 

Mafia có thể dễ dàng kiếm một khoản vay đứng dưới tên của một chủ cửa hàng nào đó mà không cần chứng minh gì cả. Những "tay cò" trung gian góp phần lũng đoạn và làm tăng sự quan liêu của bộ máy hành chính tham ô dựa trên giấy tờ. 

Để giải quyết tình trạng này, Chính phủ Estonia đã biến việc đăng ký kinh doanh và khai thuế trở nên vô cùng dễ dàng, khuyến khích đông đảo người dân tham gia. Đây dần trở thành một phương pháp chung của toàn châu Âu để phát triển kinh doanh. Giờ đây, khi các nhà đầu tư nước ngoài muốn bước chân vào Estonia, chỉ qua vài phút họ đã có thể chắc chắn mình đang giao dịch với ai, thuộc loại hình công ty nào.

Thứ nữa, để người dân tin vào hệ thống thì nó cần cho thấy sự thuận tiện và hoạt động vì người dân. Như ở mọi nơi khác, Chính phủ Estonia cũng được chia làm các bộ, ban, ngành riêng biệt, mỗi đơn vị có kho dữ liệu và cổng thông tin riêng. 

Làm sao để khuyến khích các cơ quan chia sẻ dữ liệu của mình? Năm 2001, Chính phủ Estonia triển khai X-Road, một mạng lưới kết nối thông tin có kiến trúc phân tán. Nghĩa là các bộ hay cơ quan vẫn giữ lấy cơ sở dữ liệu của họ, nhưng khi cần, họ có thể yêu cầu và nhận dữ liệu nhanh chóng và bảo mật theo "con đường X-Road".

Tiêu chuẩn việc trao đổi dữ liệu liên cơ quan thể hiện qua chính sách "Chỉ một lần" (Once Only), tức là không có một thông tin nào công dân phải nhập hai lần. Khi các cơ quan công có thể tái sử dụng thông tin thì chất lượng dữ liệu tăng và còn cho phép tự động hóa nhiều dịch vụ công khác. 

Với nhiều lĩnh vực, chẳng hạn khám chữa bệnh, việc lưu thông dữ liệu xuyên suốt nhiều khi đóng vai trò sống còn chứ không chỉ là tiện lợi. Nhờ chuyển đổi số, các bệnh viện ở Estonia có chung một kho lưu trữ hình ảnh và một bộ kết quả xét nghiệm thống nhất.

Các bác sĩ có thể dễ dàng xem xét lịch sử khám chữa bệnh của bệnh nhân để hiểu toàn bộ. Tích hợp dữ liệu bệnh án giúp tiết kiệm tiền và tăng tốc độ điều trị cho bệnh nhân.

Ngoài ra, một hệ thống định danh điện tử thống nhất để xác minh và sử dụng cho toàn bộ dịch vụ công và một số dịch vụ tư cũng rất quan trọng. Người dân Estonia có thể xác minh bản thân qua nhiều cách và không cần nhiều tài khoản và mật khẩu cho các dịch vụ khác nhau. "Dịch vụ công tốt nhất là khi người dân không cần phải đăng ký mà vẫn được hưởng" - Margus nói.

Lấy ví dụ: khi một cặp vợ chồng mới có con, người chồng sẽ được tự động duyệt nghỉ phép và hưởng bảo hiểm cùng với vợ, vì thông tin đã được đồng bộ mà không cần người chồng đăng ký. Em bé ra đời là được tự động cung cấp một mã số định danh quốc gia trực tuyến mà không cần phải xếp hàng đăng ký căn cước.

Bối cảnh lịch sử, dân số nhỏ, đặc điểm chính trị, xã hội và định hướng "liều lĩnh" phát triển công nghệ thông tin từ sớm đã cùng tạo nên một xã hội số E-Estonia phát triển. Rõ ràng, quá trình chuyển đổi số của Estonia, hay của bất kỳ quốc gia nào khác, không phải là công thức để áp dụng y chang.

Trong suốt cuộc nói chuyện với Margus, tôi luôn canh cánh một câu hỏi căn bản: Tại sao phải chuyển đổi số? Bên cạnh động lực về phát triển kinh tế, hay kiểm soát an ninh xã hội, Margus cuối cùng cũng có một câu trả lời khiến tôi hài lòng, chuyển đổi số giúp trao quyền cho người dân. 

Bài học thành công từ E-Estonia: quản lý một xã hội số phụ thuộc vào niềm tin nhiều hơn là công nghệ. Người dân cần cảm thấy một hệ thống hoạt động vì mình, trông thấy tiếng nói của họ được lắng nghe và được trao quyền để góp phần chỉnh sửa hệ thống, chứ không phải chỉ nhất nhất làm theo những quy trình đã cũ.

Và thành công bước đầu không có nghĩa là mãi mãi. Gần đây, các báo cáo ghi nhận chỉ số tin tưởng của người dân Estonia vào chính phủ giảm đi. Điều này phản ánh một nghịch lý mà Estonia đang đối mặt: những yếu tố tạo nên sự hiệu quả - tự động hóa, quy trình chuẩn hóa, tốc độ xử lý - có thể tạo ra khoảng cách giữa công dân và chính quyền. 

Khi tương tác trở nên quá máy móc, người dân có thể thấy thiếu những yếu tố như đối thoại, lắng nghe, đồng cảm và công nhận, qua đó mà giảm mức độ tin tưởng và giảm sự hợp tác của người dân.

Từ đây ta nhận thấy một vòng lặp, khi nào sự quan tâm bị lệch về phía quy trình và hệ thống, niềm tin của người dân có thể suy giảm. Do đó, những đổi mới về công nghệ và quy trình cần diễn ra liên tục, linh hoạt và đặt con người vào trung tâm.

(*) Bài viết được thực hiện nhờ sự hỗ trợ của GlobalDev - một sáng kiến hỗ trợ nhà nghiên cứu, nhà làm chính sách, và phóng viên của Mạng lưới phát triển toàn cầu (Global Development Network) - trong khuôn khổ Hội nghị Phát triển Toàn cầu (GDC) 2025. GDC 2025 được tổ chức với sự hợp tác của các thành viên Trung tâm Phát triển Quốc tế Clermont-Ferrand (PCDI)—Quỹ Nghiên cứu Phát triển Quốc tế (FERDI) và Trung tâm Nghiên cứu Phát triển Quốc tế (CERDI). Quan điểm của tác giả độc lập với nguồn tài trợ.