Lạc lối, ai thành lãng phí

Tình cờ người viết thấy một video ngắn trên Facebook, miêu tả cảnh một bà mẹ lớn tuổi đang đứng xem cọp trong sở thú thì hàng rào sập xuống, bà ngã lăn vào hố sâu ngay sát một con cọp đang hăm he giương vuốt. Người con gái không ngại nguy hiểm, nhảy xuống theo, huơ ví xua đuổi cọp. 

Video chỉ có chừng đó nhưng rất ấn tượng đến nỗi tôi phải bấm ngay vào phần comment để biết thêm chi tiết như chuyện xảy ra ở đâu, lúc nào. Chỉ đến khi đó, tôi mới đọc được nhiều nhận xét chê trách vì sao dùng AI tạo ra thứ video giả này làm gì.

Kể từ khi phần mềm Sora của OpenAI ra đời, mạng xã hội bắt đầu tràn ngập video giả đủ kiểu đủ cách. Những người quen biết lần lượt xuất hiện, khi thì lái máy bay chiến đấu, khi thì ăn tối cùng một minh tinh màn bạc, hầu như hình ảnh chỉ bị giới hạn bởi trí tưởng tượng của người dùng. 

Tương tự, khi Google tích hợp chức năng tạo ảnh Nano Banana vào Gemini, ảnh giả chiếm lĩnh không gian mạng, một loại ảnh vô hồn, na ná nhau với màu sắc đặc trưng của ảnh AI tạo ra.

Các công ty công nghệ như Google hay OpenAI đều tuyên bố đặt ra những rào chắn để người khác không thể lợi dụng phần mềm tạo ảnh, tạo video làm ra những thứ dùng hình ảnh người khác mang tính xâm phạm sự riêng tư cá nhân. 

Đó là tuyên bố cho có, vì rất dễ lấy hình một người mẫu mặc áo dài thướt tha trên đường phố rồi đổi lại cho cô mặc bộ đồ biniki thiếu vải trên bãi biển hoang vắng. Không có gì có thể ngăn cản một ai đó lấy hình người thân của bạn từng đưa lên Facebook, biến họ thành người mẫu nội y.

Đổ trăm tỉ đô vào AI để làm gì?

Phải nhìn vào bức tranh đối chọi, với cảnh thiếu điện, thiếu nước ở những địa phương có dự án trung tâm dữ liệu phục vụ AI mới thấy sự phi lý của các công cụ như Sora hay Nano Banana.

Gần 60% trong số 1.244 trung tâm dữ liệu lớn của thế giới nằm bên ngoài nước Mỹ. Đây là con số tính đến tháng 6-2025. Ít nhất sẽ có thêm 575 dự án xây dựng trung tâm dữ liệu đang triển khai từ các công ty như Tencent, Meta hay Alibaba.

Càng nhiều trung tâm dữ liệu được xây dựng, nạn thiếu nước, thiếu điện khắp nơi càng trở nên trầm trọng. Ở Ireland, trung tâm dữ liệu tiêu thụ đến 20% điện năng nước này. Ở Chile, nguồn nước ở các vùng đất ngập nước đang cạn kiệt dần. 

Ở Nam Phi, nơi nạn cúp điện diễn ra thường xuyên, các trung tâm dữ liệu càng làm tình hình tệ hại hơn. Những lo ngại tương tự được ghi nhận ở các nước như Brazil, Anh, Ấn Độ, Malaysia, Hà Lan, Singapore và Tây Ban Nha.

Tờ The New York Times mở đầu một bài viết về đề tài này bằng câu chuyện khi Microsoft khai trương một trung tâm dữ liệu ở Mexico, người dân địa phương cho biết việc cúp điện diễn ra thường xuyên hơn, nạn cúp nước trước đây chỉ vài ngày nay kéo dài nhiều tuần. Nhiều trường phải cho nghỉ học; bác sĩ phải khâu vết mổ bằng đèn pin…

Vấn đề còn tệ hại hơn vì tính thiếu minh bạch. Các công ty như Google, Amazon, Microsoft thường dùng công ty con hay nhà cung cấp dịch vụ để xây trung tâm dữ liệu nên ít ai biết "ông chủ" thật sự là ai và yêu cầu cung cấp thông tin cụ thể. 

Chính phủ nhiều nước do muốn thu hút đầu tư vào AI nên đã ưu đãi nhiều thứ, từ giảm thuế, cho thuê đất giá rẻ đến cho tiếp cận nguồn lực và giảm quy định cũng như đòi hỏi về thông tin.

Cuộc đua AI đang diễn ra gay gắt nên phong trào xây trung tâm dữ liệu phục vụ cho AI vẫn tiếp diễn nóng bỏng. Dự kiến năm nay mức chi đầu tư cho trung tâm dữ liệu lên đến 375 tỉ đô la và 500 tỉ đô la vào năm 2026.

Thế nhưng AI là để làm gì? Phải chăng để đẻ ra các công cụ như Sora chuyên tạo ra video giả? Sora càng phổ biến, người ta càng dễ rơi vào suy nghĩ mọi thứ đều là đồ giả.

AI lạc lối

Gary Marcus, người sáng lập hai công ty AI, tác giả cuốn Kìm cương Silicon Valley: Làm sao để chúng ta bảo đảm AI phục vụ con người?, nhận định việc phát triển công nghệ AI đang đi sai đường.

Trước khi các AI tạo sinh như ChatGPT ra đời, các dự án AI tập trung vào việc giải quyết một bài toán cụ thể nào đó như chơi cờ sao cho thắng các kiện tướng hay dựa vào sở thích của người đọc, người xem để giới thiệu sách mới, phim mới. 

Dù bề ngoài không hấp dẫn như AI tạo sinh, các công cụ AI này rất hữu hiệu, không sai sót và chỉ hoạt động trong im lặng, không khoe khoang như các chatbot hiện nay.

Bỗng dưng ChaGPT ra đời, cuộc đua AI phổ quát thông minh hơn người, có thể trả lời bất kỳ thắc mắc nào được khởi động, đẩy hướng phát triển AI theo một con đường mới như thể đi vào con đường "tà đạo".

AI toàn năng phải không chỉ đẻ ra văn bản mà còn phải tạo ra hình ảnh, video, kể cả âm thanh. Nhưng cho đến nay, các AI tạo sinh dù rất mạnh chưa thể giúp gì nhiều ngoại trừ làm bài giùm học sinh, sinh viên, soạn thảo văn bản cho nhân viên văn phòng và giúp nhiều người giải trí vào những trò vô bổ. Chúng không được doanh nghiệp hay tổ chức sử dụng vì vẫn có khả năng sai sót, bịa chuyện và không thể tin cậy làm những phần việc quan trọng.

Cứ thử lấy chuyện chơi cờ - dùng ChatGPT hay Gemini chơi cờ với người chơi giỏi, ắt hẳn ChatGPT hay Gemini sẽ nhiều lúc lúng túng, chơi sai quy tắc, có lúc đánh bậy và cuối cùng dễ dàng thua cuộc. Trong khi các ứng dụng AI chuyên biệt được phát triển để chơi cờ không bao giờ chơi phạm luật, luôn đánh thắng người chơi, kể cả các đại kiện tướng.

Có những dự án AI ít được biết đến so với Sora hay Nano Banana nhưng là những đóng góp to lớn vào sự tiến bộ của khoa học, kỹ thuật. Chẳng hạn, AlphaFold - một chương trình AI của Google giúp tiên đoán các cấu trúc ba chiều của protein. Hàng triệu nhà khoa học đã dùng AlphaFold để phát triển các thứ thuốc mới. 

Hơn 200 triệu protein đã được AlphaFold phân tích, giúp tạo ra triển vọng phát hiện nhiều loại thuốc mới hay những đột phá trong nông nghiệp. Những người làm ra AlphaFold được trao giải Nobel vào năm ngoái. Như vậy AlphaFold được tạo ra chỉ để làm một nhiệm vụ - và làm rất tốt nhiệm vụ đó.

Một góc độ gây lo lắng đối với các AI tạo sinh là những rủi ro chúng có thể gây ra cho con người. Đã có những ví dụ về việc AI lừa dối con người, thao túng tâm lý dẫn tới rối loạn tinh thần cho người dùng, kể cả tự sát. 

Dễ thấy nhất là việc AI tạo ra đồ giả như thật làm con người lẫn lộn giữa hiện thực và trí tưởng tượng nên các nguy cơ thao túng đám đông là rất thật. Những mô hình chuyên biệt như AlphaFold không có rủi ro đó. Phải đến khi bong bóng đầu tư vào AI tạo sinh nổ tung, con người mới quay về AI thật sự.