Lược sử một từ nhạy cảm

Một tiếng chửi thề như từ fuck trong tiếng Anh (viết lịch sự là f-word) cũng có lịch sử thăng trầm, mà cắt ra một lát bất kỳ nào cũng có thể soi vào và thấy được ở đó những chuyển biến về văn hóa, xã hội, nhận thức của con người và tiến hóa của ngôn ngữ.

Việc dùng f-word rõ ràng và lâu đời nhất được ghi nhận là trong quyển De Officiis, một chuyên luận về hành vi đạo đức của Cicero (106-43 TCN). Nhưng chớ vội đổ oan cho triết gia La Mã ăn nói bỗ bã. Bản thảo của ông hoàn toàn "sạch sẽ"; chỉ là trong một bản in năm 1528, một tu sĩ ẩn danh đã viết nguệch ngoạc vào lề văn bản: O d fuckin' Abbot.

Không rõ câu này nhằm mắng ngài viện phụ hay tố ông ta phạm giới, song thứ đáng chú ý nhất không nằm ở chữ fuckin', mà là chữ d, viết tắt của damned (chết tiệt). Ta thấy ngay từ thế kỷ 16, tinh thần giữ gìn sự trong sáng cho văn bản đã sáng ngời. Chữ được "tự kiểm duyệt" ở đây là d, nghĩa là fuck cho tới lúc đó, chưa mang nét nghĩa thô tục đến nỗi phải cau mày.

Theo cây bút khoa học ngôn ngữ Kevin Dickinson của trang Big Think, f-word hẳn đã được dùng rất phổ biến trước đó, nên tu sĩ nọ mới dùng để biểu thị lòng bức xúc. Nhưng khi lần theo lịch sử từ năm 1528 về trước, các nhà từ nguyên học bắt đầu lạc vào mớ bòng bong. 

Người ta thấy f-word (fukkit) trong một bài thơ Scotland năm 1503, hay fuccant trong một bài thơ nửa Anh nửa Latin năm 1475. Nhà thơ còn không e dè, hẳn là xã hội cũng không ngại f này f nọ. Thực tế là người ta còn tìm thấy văn bản từ thế kỷ 13, 14, ký những tên như Henry Fuckbeggar hay Simon Fuckbutter.

Giữa lúc các nhà từ nguyên học loay hoay bế tắc, các giả thuyết mang màu sắc suy diễn bắt đầu nở rộ, cái này vô lối hơn cái kia. Một giả thuyết phổ biến: đó là từ viết tắt bằng bốn chữ cái đầu của cụm "fornicate under the command of the king" (gian dâm theo lệnh vua). Nhưng lẽ nào chuyện này xảy ra thường xuyên tới mức phải có từ viết tắt cho nó? 

Trong quyển Nine Nasty Words: English in the Gutter (tạm dịch: 9 từ gớm guốc của tiếng Anh suy đồi), nhà ngôn ngữ học John McWhorter đưa ra hai giả thuyết thuận tai hơn: f-word nằm trong số những từ tiếng Anh cổ đã mất theo thời gian; hoặc mượn từ ngôn ngữ khác (fuccan, fukkit như đã kể, hay ficken trong ngữ hệ German hoặc fukka trong tiếng Na Uy).

Quá khứ bình thường là thế, nhưng từ 1600 đến quá nửa thế kỷ 20, f-word vẫn được coi là thứ "cấm thể hiện, trình bày trước công chúng", theo McWhorter. Mãi đến 1966, từ fuck mới đi vào từ điển tiếng Anh (The Penguin Dictionary). 

Vẫn theo học giả này, trong một thời gian dài, chỉ có giới thượng lưu mới biết đọc biết viết, và họ muốn dùng ngôn ngữ để phân biệt địa vị của mình với những kẻ thấp hèn. Điều này được củng cố ngay cả khi công nghệ in ấn phổ biến. Ngôn ngữ tục tĩu là của bọn bình dân, làm sao xuất hiện trong sách vở quyền quý?

Tuy nhiên, dư chấn của hai cuộc Thế chiến lên xã hội, văn hóa và nghệ thuật đã đưa những từ thô tục trở lại các ấn phẩm. Ernest Hemingway dùng damn trong Mặt trời vẫn mọc (1926), dù phải tiết chế hơn khi viết Chuông nguyện hồn ai (1940). 

Bước ngoặt diễn ra vào năm 1960, khi tiểu thuyết "dâm thơ" Lady Chatterley's Lover (Người tình của phu nhân Chatterley) của D. H. Lawrence gây chấn động vì ngôn ngữ bạo liệt. Penguin Books, nhà xuất bản quyển này ở Anh, còn phải ra tòa với cáo buộc vi phạm đạo luật xuất bản tục tĩu năm 1959, có nguy cơ "làm suy đồi độc giả", nhưng cuối cùng thoát tội.

Từ bước ngoặt này, mọi thứ đã thay đổi như ta biết ngày nay. "Từng không được thốt ra trong xã hội lịch sự, từ này đã không còn bị kỳ thị và giờ đây có thể được nghe thấy trong văn phòng, trên tivi và thậm chí bên bàn ăn tối của gia đình (miễn là bọn trẻ đang chơi ở phòng khác)" - Dickinson viết.

Nhà ngôn ngữ học Valerie Fridland chỉ ra f-word xuất hiện trong văn chương ngày nay nhiều hơn 28 lần so với thời Lawrence viết về cuộc tình vụng trộm hoang dại của phu nhân Chatterly. Đó là tiếng chửi thề được người Mỹ tweet nhiều nhất, và đã soán ngôi từ bloody để thành câu văng tục ưa thích của dân Anh. 

Vì sao có sự thay đổi này? Một nghiên cứu năm 2023 giải thích rằng f-word đã trải qua quá trình "delexicalization" - khi một từ được mở rộng phạm vi sử dụng theo ngữ cảnh khác với nghĩa ban đầu của nó. F-word giờ mang tính chức năng hơn là ngữ nghĩa. Ai biết tiếng Anh cũng quen với kiểu nói fucking tired (mệt chết) như một cách nhấn mạnh, chứ chẳng chửi bới mắng mỏ gì.

"Khi những câu chửi được dùng theo cách phi truyền thống hoặc theo nghĩa đen, các hàm nghĩa tiêu cực của chúng sẽ không còn là thứ đầu tiên nảy ra trong đầu khi người ta nghe thấy" - Fridland viết.

Tuy nhiên, người ta vẫn cần từ ngữ để biểu đạt sự cảm xúc mạnh, thể hiện ta thực sự tức giận, ghê tởm thế nào. F-word sẽ lại là câu chửi trong một số bối cảnh, tình huống nhất định. Nếu một ngày nào đó nó không còn hoàn thành những vai trò này nữa, vẫn sẽ có một từ khác thế chỗ. 

Cho đến lúc đó, f-word trong tiếng Anh nói riêng và những từ tương tự trong ngôn ngữ khác chắc chắn sẽ tiếp tục phát triển, theo cách ngày càng thông minh và thú vị, như đã thấy trong hàng trăm năm qua.