Nghệ thuật đặt dấu chấm hết

Với phim truyền hình dài tập, tập nào là quan trọng nhất? Các nhà làm phim Âu Mỹ có lẽ sẽ đồng thanh trả lời: "tập kết phim". 60 phút kết thúc mùa phim cuối cùng có khả năng xây hoặc phá tên tuổi của một series phim cho đến hàng chục năm sau. Bản thân việc lèo lái một câu chuyện dài kỳ, kéo dài nhiều năm trên màn ảnh nhỏ đến điểm hạ cánh an toàn cũng là một nghệ thuật.

Trái với truyền thống phim truyền hình thường chỉ kéo dài tối đa 1-2 phần tại các nước châu Á, truyền hình tại khu vực Âu Mỹ thường kéo dài qua nhiều mùa, miễn còn khán giả quan tâm là sẽ có thêm phần mới. 

Các series thành công có thể kéo dài nhiều năm, thậm chí nhiều thập niên (điển hình như Doctor Who đã lên sóng BBC từ năm 1963 và vẫn sắp sửa ra thêm phần mới trong năm nay). 

Một số bộ phim truyền hình thu hút được lượng khán giả đông đảo qua nhiều năm, dần trở thành một phần của cuộc sống đại chúng: Tên phim, chuyện phim xuất hiện trong những câu chuyện thường nhật, đều đặn như bữa ăn hằng ngày.

Dĩ nhiên, bữa tiệc nào cũng sẽ có hồi kết - mỗi khi một series phim được yêu thích công bố ngày phát sóng finale (tập cuối cùng), công chúng nín thở chờ đợi bữa tiệc cuối cùng, thật sự thịnh soạn và khiến người ta nhớ mãi. Nhà sản xuất có đáp ứng được kỳ vọng đó không lại là chuyện khác.

Mươi năm không bằng vài chục phút cuối

Tập kết của series phim Mad Men - xoay quanh ngành công nghiệp quảng cáo Mỹ, cùng những khao khát tìm thấy chính mình của con người - được coi là một trong những tập kết xuất sắc nhất của truyền hình hiện đại: Vừa kết thúc một câu chuyện dài, vừa hé lộ một góc nhìn sắc sảo về nội tâm nhân vật chính.

Sau một năm đi dọc nước Mỹ để kiếm tìm an yên trong tâm hồn, nhân vật chính Don Draper tưởng như đã tìm thấy thiền định trong lúc xếp bằng trên vách núi. Nhưng không; phim cắt cảnh, chuyển qua đoạn quảng cáo nổi tiếng "I'd like to buy the world a Coke" của Coca Cola từ thập niên 1970. Thứ Don Draper tìm thấy trên vách núi không phải sự thiền quán, mà là một ý tưởng quảng cáo khác - định mệnh của anh không phải là lên núi ở ẩn, mà là ở giữa thế tục, vẽ nên những ý tưởng quảng cáo khác cho đời.

Tập phim, Person to Person, phát sóng ngày 17-5-2015, chính thức khép lại series dài hơi gồm 7 mùa, 92 tập, bắt đầu từ tháng 7-2007. Đây cũng là một ví dụ điển hình về sức mạnh của tập cuối: Luôn là thứ cuối cùng và rõ ràng nhất về một bộ phim. 

Một tập cuối tử tế có thể chứng minh cho khán giả thấy rằng công sức theo dõi qua nhiều năm của họ là xứng đáng. Trái lại, một tập cuối không ra hồn có thể khiến khán giả cảm thấy như bị lừa qua suốt mấy năm.

Trong việc định hình thanh danh của một bộ phim, tập cuối dường như có sức ảnh hưởng vượt ngoài thời lượng của nó - 45 phút hay 60 phút cuối cùng sẽ quyết định ấn tượng của khán giả cho hàng chục năm trước đó. 

Một phần lý do có thể được giải thích nhờ "peak-end experience", một hiện tượng tâm lý học được Barbara Fredrickson và Daniel Kahneman chỉ ra ba thế kỷ trước, trong đó cho thấy con người luôn có xu hướng chọn thời khắc cuối của một sự kiện, hoặc thời khắc kịch tính nhất, để nhớ về trải nghiệm ấy trong quá khứ. T

rong phim truyền hình, tập cuối là kết truyện, đồng thời thường là cao trào cảm xúc, nên việc chúng có tầm ảnh hưởng mạnh mẽ cũng không khó hiểu.

Với tầm quan trọng như vậy, áp lực đặt lên vai các đạo diễn và biên kịch khi viết tập kết phim rất lớn. Suy cho cùng, bản thân các nhà làm phim cũng muốn có một cái kết đẹp ý như khán giả của họ vậy. Tuy nhiên, hầu kết các biên kịch đều cho rằng việc viết nên một cái kết là chuyện tương đối đơn giản; việc khó là làm sao để đi đến cái kết ấy.

Quan trọng là quá trình

Trong cảnh cuối của phim truyền hình đề tài mafia The Sopranos, nhân vật chính đang bị truy lùng Tony Soprano bước vào quán ăn. Trong lúc ngồi đợi các thành viên gia đình mình tham gia cuộc hẹn, Tony bỏ hai đồng xu vào máy hát để bật bài nhạc bất hủ của Journey - Don't stop believing. 

Các thành viên ngồi vào bàn, nhưng mắt Tony vẫn dáo dác dò xét xung quanh, đi tìm những gương mặt trông tương đối khả nghi. Giữa lúc căng thẳng tăng dần, máy quay chiếu đến cảnh Tony nhìn lên từ bàn ăn, rồi đột ngột cắt hình.

Sau cảnh cuối lên sóng năm 2007 này, khán giả vẫn không khỏi ngỡ ngàng, ngỡ rằng tivi nhà mình bị hỏng - ngay cả khi đoạn danh đề đoàn làm phim đã được chiếu lên màn hình. Liệu nhân vật gangster được khán giả yêu mến này có sống sót hay không? 

Ngay cả các nhà làm phim khác cũng băn khoăn. "Tôi nghĩ tivi nhà mình đã bị hỏng. Nhưng sau đó ngồi ngẫm lại, tôi mới phải "ồ" lên một cái" - Peter Gould, người cầm cương series phim Better Call Saul, chia sẻ với The Ringer.

Dù sống hay chết, Tony vẫn sẽ phải sống trong một đời cảnh giác - và khán giả đã được trải nghiệm cảm giác ấy qua chính con mắt của tay xã hội đen. Dù khá đột ngột, nhưng cái kết của The Sopranos không thực sự quá bất ngờ. 

Sau khi chứng kiến Tony sống sót thần kỳ qua 6 phần phim, với nhiều anh em, bạn bè đã tử nạn, khán giả hẳn đều hiểu rằng bộ phim sẽ kết thúc bằng câu chuyện sống hay chết của hắn. Lật lại kỳ vọng này, các nhà sản xuất không hề đưa ra một câu trả lời thích đáng, nhưng vẫn phần nào thỏa mãn bằng cách đào sâu vào một góc tâm lý nhân vật.

Alan Ball, nhà sản xuất series Six Feet Under, cho rằng finale của một tựa phim dài hơi phải "bất ngờ nhưng đồng thời cũng phải quen thuộc". Không có một công thức mẫu mực để đạt đến điểm này, nhưng chắc chắn không thể trông đợi một cái kết hoàn hảo dựa trên nhiều mùa phim dở - cần có một bệ phóng vững chắc, và những tập cuối đưa đẩy khéo léo để có một kết thúc viên mãn.

Dấu chấm hết không hoàn hảo

Với phim truyền hình, thời gian chiếu dài chính là cơ hội để đạo diễn và biên kịch thu thập phản hồi khán giả, từ đó sửa sai khi cần thiết. Thế nhưng, tập kết phim là cơ hội cuối cùng và duy nhất để nói lời tạm biệt với khán giả - sẽ không có cơ hội thứ hai. 

Nếu làm tốt thì hẳn sẽ để lại tiếng thơm muôn đời như Mad Men hay The Sopranos; nhưng ngược lại, cũng không thiếu các series được yêu mến đã khiến khán giả phải chưng hửng, phẫn nộ, thậm chí quay lưng chỉ vì tập cuối tệ hại.

Ví dụ mới nhất: tập cuối loạt phim Succession của HBO phát sóng hôm 28-5 được tờ The Guardian và The Rolling Stone cùng mô tả là "cái kết gây cảm giác tồi tệ một cách bậc thầy", bởi không ít người sốc khi biết được kết cục của cuộc tranh giành kế nghiệp, sau khi ròng rã chờ 4 mùa phim từ 2018. 

Cũng phải kể Game of Thrones, với lựa chọn gần như hú họa đưa Bran Stark lên ngôi báu, thay vì các nhân vật được yêu thích như Jon Snow hay Daenerys khiến nhiều khán giả không khỏi phẫn nộ.

Dexter, series về chàng cảnh sát kiêm sát nhân, cũng khiến người xem chưng hửng khi kết phim bằng cách để Dexter thoải mái ngoài vòng pháp luật, không gánh chịu hậu quả gì đáng kể. Gần gũi không kém với người xem Việt là How I Met Your Mother, khi "tâm giao" được nhấn nhá suốt 9 mùa của nhân vật chính Ted qua đời ngay giữa tập cuối, dù được hé lộ chỉ vài tập trước. 

Cặp đôi được yêu thích khác là Barney và Robin cũng chia tay, và kết phim trở thành deja vu của cảnh mở đầu khi Ted (một lần nữa) tỏ tình với Robin - vợ cũ của bạn thân mình.

Tuy nhiên, cũng như một tập cuối hay, tập cuối dở không chỉ vì bản thân nó dở - cần cả một quá trình dẫn đến sự sụp đổ của chuyện phim. Game Of Thrones đã bị phàn nàn suốt mùa cuối vì phim quá tối và kịch bản sụt giảm chất lượng, How I Met Your Mother cũng nhận lời chê tương tự vì kịch bản trong mùa 9.

Nói gì thì nói, trong thời đại ngày nay, khi các series liên tục được làm mới, khởi động lại, làm phần hậu, tiền truyện hay mở rộng vũ trụ, các biên kịch có lẽ cũng không cần quá lo lắng việc làm hỏng kết phim. 

Phim hoạt hình người lớn Futurama cũng đã chia tay khán giả tới 2 lần - để rồi chuẩn bị trở lại với phần tiếp theo. Dexter sau màn chia tay gây tranh cãi nay đã trở lại với phần phim tiền truyện Dexter: New Blood, hứa hẹn một cơ hội "làm lại từ đầu" với một kết truyện đẹp hơn. 

Do đó, khán giả cũng không cần quá đặt nặng cảm xúc vào tập cuối phim, để rồi quên mất rằng hành trình nhiều năm với các nhân vật mà mình yêu mến mới là thứ đáng trân quý.