Người bạn tưởng tượng và tâm hồn con trẻ

Những người bạn tưởng tượng mà trẻ con hết mực thân thiết thật sự là "ai", và nếu chúng nói chuyện với AI, thay vì độc thoại, "một mình em đóng cả ba vai chèo", thì đáng lo hay đỡ lo hơn?

Debbie Nolan có một người bạn tưởng tượng tên Jimmy và một chiếc áo khoác mùa đông màu xanh chẳng còn vừa nữa. Như bao bậc phụ huynh khác, ông bà của Nolan có lẽ đã lo sợ "người bạn tưởng tượng" sẽ khiến cháu mình trông không được bình thường và khó hòa nhập. 

Vào thời điểm Nolan bắt đầu đến trường, ông bà của bé đã quyết định "xóa sổ" Jimmy. Họ nói "Chúng ta sẽ đặt Jimmy vào áo khoác này, rồi chúng ta sẽ tặng áo khoác đi". Mặc cho Nolan van xin, họ đem chiếc áo khoác đi. Jimmy đã hoàn toàn biến mất cùng với nỗi tuyệt vọng của Nolan.

Câu chuyện kể trên báo The Globe and Mail này là một trong hàng ngàn diễn biến quen thuộc về cách ứng xử của phụ huynh khi không thể chấp nhận được hàng giờ "độc thoại" một mình đóng hai nhân vật của trẻ. Những đứa trẻ vô hình rồi sẽ biến mất, nhưng vết thương lòng sẽ luôn còn mãi. 

Liệu chúng ta có quá tàn nhẫn với con cái và "người bạn" của chúng?

Người bạn mang ngàn gương mặt

Vậy những "người bạn tưởng tượng" này thật ra là ai? Theo định nghĩa của nhà tâm lý học trẻ em Linda Blair, những người bạn tưởng tượng thường là những nhân vật "hữu hình" và có thật trong trí tưởng tượng của trẻ em. 

Để xem trí tưởng tượng có thể đem đến những người bạn trong hình thái nào, giáo sư tâm lý học Marjorie Taylor (Đại học Oregon) và trợ lý giáo sư tâm lý học Stephanie Carlson (Đại học Washington) đã thực hiện nghiên cứu với 100 trẻ em 6-7 tuổi. 

Kết quả được đăng trên tạp chí Developmental Psychology tiết lộ 57% trẻ cho biết người bạn tưởng tượng của chúng là con người, 41% là động vật, còn một bé lại có người bạn trong hình dạng con người và có thể biến thành bất kỳ loại động vật nào em muốn.

Định kiến về những người bạn này như "vô hình" hay "đáng sợ" là nguồn cảm hứng cho người lớn tạo ra những thước phim điện ảnh kinh dị như Imaginary (2024), nhưng thực tế những đồ vật bình thường như một tấm chăn bông cũ, con thú nhồi bông ở đầu giường… đều có thể trở thành bạn của lũ trẻ. Giáo sư tâm lý học tại trường cao đẳng Wellesley Tracy Gleason còn từng nghe một đứa trẻ kể về người bạn tưởng tượng của em là một lon xốt cà chua.

Đã là bạn thì có thể có kiểu bạn thế này hoặc thế kia: có thể như một người anh lớn gương mẫu - hình tượng mà bọn trẻ hướng tới; cũng có thể là người bạn nổi loạn đầy cá tính, mang theo khát vọng "phá kén" khỏi hình mẫu mà ba mẹ chúng luôn xem là "xấu", là "hư". Sức tưởng tượng của trẻ em trong khoản này vô cùng phong phú.

Về số lượng, đứa trẻ nhà bạn có thể có đến 13 "người bạn tưởng tượng" để chơi đùa cùng. Về tính cách, không phải người bạn nào cũng thân thiện, một số người bạn thậm chí còn gây phiền phức. Một cô bé chín tuổi đã chia sẻ với tiến sĩ tâm lý Naomi Aguiar về người bạn tàng hình tí hon: "tốt bụng và rộng lượng" nhưng đôi khi vẫn nghịch ngợm giật tóc của bé.

Chỉ là niềm vui con trẻ

Cho đến những năm 1990, những người bạn tưởng tượng vẫn được xem như một dấu hiệu tiêu cực về mặt tâm lý, thể hiện sự cô đơn hoặc từ chối chấp nhận hiện thực. "Cha đẻ" của ngành phân tâm học người Áo Sigmund Freud coi những người đồng hành này là biểu hiện của xung đột vô thức ở trẻ em. Những đứa trẻ đối mặt với sự thay đổi lớn của môi trường hoặc gặp khó khăn với cha mẹ sẽ tạo ra một người bạn tưởng tượng để đối phó với tình huống khó xử.

Tuy nhiên, bằng nghiên cứu khoa học, đến thế kỷ 21, Marjorie Taylor đã chứng minh rằng "người bạn tưởng tượng" là hiện tượng phổ biến hơn chúng ta nghĩ. Theo đó, có khoảng 65% trẻ em tiết lộ rằng đến năm 7 tuổi, chúng đã có một người bạn tưởng tượng vào một thời điểm nào đó. Gần 1/3 số trẻ trong độ tuổi đi học đang có người đồng hành "đặc biệt" này.

"Kết quả này thật thú vị vì nó đi ngược lại rất nhiều lý thuyết về thời kỳ trẻ từ 6 tới 12 tuổi, chẳng hạn như những lý thuyết do Sigmund Freud và Jean Piaget đề xuất. Việc có một người bạn tưởng tượng là điều bình thường đối với trẻ em trong độ tuổi đi học" - Carlson nhận định trên trang UW News của Đại học Washington.

Ngay cả khi chấp nhận được việc con cái có người bạn này, cha mẹ vẫn luôn xoay quanh câu hỏi "Tại sao?" Liệu bọn trẻ có quá cô đơn? Liệu bạn bè có bắt nạt chúng? Liệu sự thờ ơ của phụ huynh có phải là nguyên nhân khiến chúng phải tưởng tượng ra một người bạn không có thật?

Nỗi băn khoăn khiến phụ huynh luôn muốn "loại trừ" người bạn này, vì chúng khiến con cái của họ có vẻ "không bình thường". Tuy nhiên chẳng có gì đáng lo lắng cả. Lý do đơn giản, tiến sĩ Aguiar nói với Vox: "Bọn trẻ làm vậy vì niềm vui và giải trí".

Dù xuất phát từ nguyên nhân gì, những người bạn này mang đến nhiều ích lợi hơn chúng ta nghĩ. Theo một nghiên cứu trên BMC Psychiatry năm 2023, người bạn tưởng tượng giúp trẻ em giảm bớt sự cô đơn, cân bằng cảm xúc, thậm chí là xác định hành vi tốt - xấu. 

Một bé trai tám tuổi kể lại về người bạn em "thấy" trong lúc đang học: "Bạn ấy nói với em, hãy học bài đi để trở thành học sinh đứng đầu". Một bé trai sáu tuổi khác từng trải nghiệm tai nạn trên cầu, người bạn của em đã xuất hiện trong lúc em vô cùng sợ hãi.

Thay vì nhìn nhận những khoảnh khắc "đóng hai vai" của trẻ như dấu hiệu của bệnh tật, giờ đây chúng ta có bằng chứng để tin rằng đây là biểu hiện của sức sáng tạo. 

Nhà nghiên cứu Evan Kidd tại Đại học Quốc gia Úc đã đưa ra kết quả cho thấy những người lớn từng tưởng tượng ra bạn bè cho mình sẽ ghi điểm cao hơn ở các bài kiểm tra sáng tạo, so với những người không có.

Cuộc chia tay sẽ đến tự nhiên

Carlson trấn an các bậc cha mẹ vẫn quá lo lắng về sự gắn bó giữa con cái và người bạn này: cách trẻ em cư xử với người bạn tưởng tượng giống như khi chúng hết hứng thú với đồ chơi hoặc hoạt động nào đó.

"Trong nhiều trường hợp, người bạn đơn giản biến mất hoặc trẻ không còn nhớ đến nữa. Một số trường hợp khác, trẻ thay thế người bạn cũ bằng một người mới hoặc kết bạn với những đứa trẻ thực sự để đáp ứng một số nhu cầu tương tự". Nghĩa là, phụ huynh chẳng cần phải quá đau đáu suy nghĩ làm cách nào để "diệt trừ" trí tưởng tượng của chúng, cứ để mọi chuyện tự nhiên thôi.

Theo lời khuyên của Linda Blair, bạn có thể để con trẻ tiếp tục có cho mình những người bạn đặc biệt mà không cần can thiệp. Nếu con bạn nhất định đổ lỗi cho người bạn này ("Mẹ ơi, là Doraemon làm ngã ghế chứ không phải con"), hãy dạy chúng phải cùng chịu trách nhiệm.

Bạn cũng không cần nhường chỗ cho gấu Teddy hay dọn thêm phần ăn cho Người Nhện. Nhưng nếu lũ trẻ tỏ ra lo lắng quá mức bởi một vấn đề gì đó và dùng "người bạn tưởng tượng" để trốn tránh, hãy tìm hiểu thêm để khắc phục tình hình.

Việc cha mẹ can thiệp quá sâu dễ mang lại kết quả "đau lòng" như trường hợp của Debbie Nolan. Trường hợp khác có phần lạ lùng hơn: một phụ huynh đã đóng cửa gara xe bằng điều khiển từ xa, sau đó nói rằng người bạn tưởng tượng của con đã làm điều đó. Đứa trẻ cảm thấy mâu thuẫn và bối rối (tất nhiên rồi, điều này vốn không có trong trí tưởng tượng của chúng), nên kết quả tất yếu diễn ra: người bạn đột ngột biến mất.

Theo Aguiar, mối quan hệ tưởng tượng "là một trong số ít những lĩnh vực trong đời sống mà trẻ con được hoàn toàn tự do làm điều mình thích". Bất kỳ sự can thiệp cực đoan nào, vì vậy, cũng là không công bằng với chúng.