Những người 'đo lường hạnh phúc' không hạnh phúc

Bhutan là nơi thành công không được đo bằng tăng trưởng kinh tế mà bằng sự thịnh vượng về cảm xúc. Nhưng làm sao đong đếm được hạnh phúc? Bằng cách đưa người xem theo chân các nhân viên Chính phủ Bhutan chuyên đi đo lường chỉ số hạnh phúc, bộ phim Agent of Happiness không hẳn là trả lời câu hỏi, mà trái lại, chỉ ra những mâu thuẫn ẩn dưới thước đo này.

Sau thành công của bộ phim tài liệu đầu tay The Next Guardian (2017) khai thác xung đột thế hệ trong một gia đình tại Bhutan, nơi được mệnh danh là "quốc gia hạnh phúc nhất thế giới", hai nhà làm phim độc lập Arun Bhattarai (Bhutan) và Dorottya Zurbó (Hungary) tiếp tục thực hiện tại đất nước này phim tài liệu thứ hai, Agent of Happiness. Phim ra mắt và thu hút sự chú ý tại Liên hoan phim Sundance 2024 đầu năm nay.

Đặc vụ của hạnh phúc

Trong Agent of Happiness (Đặc vụ hạnh phúc), Arun Bhattarai và Dorottya Zurbó dẫn dắt khán giả vào một hành trình đầy xúc cảm và thỏa mãn thị giác băng qua những dải núi xanh mát của Bhutan - quốc gia nổi tiếng với việc ưu tiên Chỉ số tổng hạnh phúc quốc gia (GNH) hơn là Tổng sản phẩm quốc nội (GDP).

Theo chân Amber Gurung, một nhân viên chính phủ 40 tuổi làm công việc đo lường chỉ số hạnh phúc của người dân nơi đây, bộ phim không đơn thuần là một cái nhìn về hạnh phúc mà còn đan cài những câu chuyện về niềm vui, nỗi buồn và sự phức tạp tinh tế của cảm xúc con người. 

Đây vừa là một chuyến đi đầy tính suy tư và thiền định chạm tới những lằn ranh đa diện của hạnh phúc, vừa như lời phê phán sự giản đơn hóa khái niệm vốn phức tạp như hạnh phúc thành những con số khô khan.

Mỗi ngày, Amber và đồng nghiệp Guna đến từng hộ gia đình để thực hiện các cuộc khảo sát. Bảng câu hỏi gồm 148 câu thuộc 9 lĩnh vực nhằm nghiên cứu 4 trụ cột của GNH: quản lý tốt, phát triển bền vững, bảo tồn và phát huy văn hóa, bảo vệ môi trường.

Các câu hỏi vừa sâu sắc, cũng vừa kỳ lạ - từ số lượng bò mà một người sở hữu, đến chất lượng giấc ngủ hay cảm nhận của họ về nghiệp chướng. Bộ phim khéo léo khai thác những mâu thuẫn nội tại khi Amber cố gắng đo lường hạnh phúc của người dân địa phương từ những trao đổi thường nhật cho đến khoảnh khắc suy tư sâu lắng.

Phong cách quay phim gây ấn tượng nhờ những khung hình rộng và sống động đầu phim tưởng như chỉ mang đến một hành trình tươi vui nhẹ nhõm. Thế nhưng, đằng sau vẻ đẹp ấy, Agent of Happiness hé lộ những cuộc đấu tranh cá nhân âm ỉ thách thức vẻ ngoài tươi sáng của chính sách GNH ở Bhutan.

Câu chuyện của Amber là một dẫn chứng đầy sâu sắc về mâu thuẫn này. Dù làm nhiệm vụ đánh giá mức độ thỏa mãn với đời của người khác, anh lại bất mãn với cuộc sống hiện tại của chính mình.

Sống với mẹ già ốm yếu, khao khát một người vợ và đối mặt với tình trạng vô quốc tịch do xuất thân là người Bhutan gốc Nepal, Amber tượng trưng cho xung đột giữa thực tế cá nhân và kỳ vọng xã hội - một người chuyên đo lường hạnh phúc của người khác nhưng dường như không tìm thấy hạnh phúc của chính mình.

Điểm số hạnh phúc của Amber chỉ ở mức 5/10 - như lời nhắc nhở rằng hệ thống mà anh đại diện không thể đo lường hết được sự phức tạp, muôn màu của hạnh phúc mỗi cá nhân.

Sự "tráo trở" của phương pháp

Điểm mạnh của phim nằm ở sự phức tạp khi cuộc đời không phải lúc nào cũng dễ dàng phân loại hay định lượng về hạnh phúc. Hệ thống GNH của Bhutan đánh giá hạnh phúc qua các lĩnh vực như sức khỏe, giáo dục, bảo tồn văn hóa, chấm điểm dựa trên câu trả lời về cuộc sống hằng ngày, tài sản và trạng thái cảm xúc. Tuy nhiên, Agent of Happiness đã minh chứng rằng những câu hỏi này đôi khi dường như không liên quan đến thực tế xã hội đang thay đổi từng ngày tại Bhutan.

Bộ phim trở nên mạnh mẽ nhất khi chuyển từ quan sát bên ngoài hướng vào nỗi lòng người trong cuộc. Bhattarai và Zurbó bỏ qua các cuộc phỏng vấn/đối thoại truyền thống để thay thế bằng những góc quay cận cảnh và tiếng nói từ nỗi lòng, giúp khán giả có thể nhận ra phần nào thế giới nội tâm thực sự của những người mà Amber khảo sát. 

Khi máy quay dừng lại trên những gương mặt đã in hằn dấu vết tàn nhẫn của thời gian và mưu sinh, chúng ta bắt đầu hiểu rằng hạnh phúc ở Bhutan, cũng như ở bất cứ đâu, là một trạng thái mong manh và mang đầy tính chủ quan.

Một trong những câu chuyện xúc động nhất trong phim là về Dechen Selden, một phụ nữ chuyển giới đang chăm sóc người mẹ bị ung thư. Dechen nghèo về vật chất nhưng tình yêu vô bờ bến mà người mẹ trao gửi đã khiến cô giàu hơn bao người. 

Thế nhưng ước mơ về việc được tái sinh thành "cô gái xinh đẹp" của một người chuyển giới như Dechen lại đối lập với những chuẩn mực truyền thống trong xã hội Bhutan.

Điều này càng rõ ràng hơn khi bộ phim chuyển hướng sang một gia đình đa thê, nơi người chồng lấy ba người vợ, và ông tự tin đánh giá gia đình mình đạt điểm 10 hạnh phúc. Tuy nhiên, những người vợ của ông lại cảm thấy bị mắc kẹt trong cuộc hôn nhân với người chồng gia trưởng. 

Niềm vui duy nhất trong đời của mỗi người vợ là sự đoàn kết giữa họ với nhau. Chuyện về những người phụ nữ Bhutan này, cùng câu chuyện của một cô bé phải đối mặt với người mẹ nghiện rượu, đã làm nổi bật những hạn chế của chỉ số hạnh phúc trong việc nắm bắt các khía cạnh sâu xa hơn về hiện sinh của con người.

Agent of Happiness không đơn thuần là hành trình tìm kiếm niềm vui tập thể ở một xứ sở hạnh phúc, mà còn suy ngẫm về những mâu thuẫn nảy sinh khi một trải nghiệm mang tính cá nhân sâu sắc như hạnh phúc được đặt dưới sự đo lường quan liêu. 

Những câu hỏi mà Amber đặt ra, rất thực tế "bạn có bao nhiêu con dê?", cho đến trừu tượng "hôm qua bạn cảm thấy hạnh phúc như thế nào?" - minh chứng cho thách thức trong việc tạo ra một khuôn khổ hạnh phúc phổ quát áp dụng cho một dân số đa dạng.

Mặc dù Chính phủ Bhutan có thể coi GNH là sự kết hợp hài hòa giữa truyền thống và tiến bộ, bộ phim tiết lộ một thực tế phức tạp hơn, nơi những bất bình đẳng hệ thống và đấu tranh cá nhân vẫn tồn tại mà chưa được giải quyết tận gốc. 

Tuy nhiên, dù trong hoàn cảnh nào, những người dân ở đây vẫn phải làm việc để sinh tồn dù họ có hạnh phúc hay không như lời của một người được mời phỏng vấn. Chỉ số hạnh phúc có lẽ chỉ quan trọng đối với chính phủ hơn là với người dân bình thường.

Trong những khoảnh khắc yên bình, Agent of Happiness mời gọi khán giả suy ngẫm về sự mỉa mai của chính tiền đề trung tâm: làm thế nào để đo lường hạnh phúc? Khi Amber tiếp tục công việc tiếp xúc với nông dân, thị dân và những người bị gạt ra bên lề xã hội, bộ phim dần trở thành câu chuyện về những cuộc đời bị ẩn giấu.

Bằng cách ghi lại những chiến thắng nhỏ bé và cả mất mát to lớn của các nhân vật, bộ phim gợi lên rằng hạnh phúc, cũng như cuộc sống, thật quá phức tạp so với việc quy thành những con số lạnh lùng. Amber đồng thời cũng đưa ra một cái nhìn đơn giản về hạnh phúc: "Hạnh phúc... không có nghĩa là có một ngôi nhà lớn hay một chiếc xe hơi. Hạnh phúc nên xuất phát từ trái tim".

Agent of Happiness là hành trình khám phá đầy cảm xúc về sự hài lòng của con người gắn chặt với bản sắc văn hóa và cấu trúc chính trị của một vương quốc Phật giáo nhỏ bé nằm trên dãy Himalaya. Ở một quốc gia mà thành công không được đo bằng tăng trưởng kinh tế mà bằng sự thịnh vượng về cảm xúc, bộ phim của Bhattarai và Zurbó làm rõ những thách thức và mâu thuẫn của phương pháp này.