Phim Giáng sinh: dở quá, hóa hay

Phim rom-com (hài lãng mạn) lấy chủ đề Giáng sinh được xếp vào loại "vì quá dở thành ra lại hay" (so bad, it's good) trong điện ảnh. Cốt truyện đơn giản, xem không cần nghĩ, có chút hài hước là những lý do khiến chúng dễ xem, nhất là vào lúc tâm trạng con người dễ rung rinh như Giáng sinh và cuối năm.

Đam mê tội lỗi

Ở Mỹ có cụm từ "phim Hallmark" để chỉ dòng phim chuyên chiếu vào lễ Giáng sinh của đài truyền hình cùng tên. Sản phẩm của đài này chết danh (dù không phải phim nào dở cũng do họ sản xuất) là bởi nội dung thì có nhiêu đó làm hoài: hai người gặp nhau trong tình huống trớ trêu nào đó, thường là ở thị trấn nhỏ, đầu tiên ghét nhau, rồi yêu nhau, vừa lúc Giáng sinh đến, kết thúc có hậu.

Nhà phê bình phim Zak Hepburn gọi thể loại này là "giấy gói quà điện ảnh". Khi mở quà, chúng ta xé lớp giấy gói đi rồi thì không bao giờ nhìn lại. Với phim Giáng sinh cũng vậy, "bạn có thể xem chúng, và rồi quên ngay lập tức" - Hepburn nói với ABC News ngày 9-12.

Nhưng mấy bộ phim này có gì mà người ta tìm coi mãi, khi Giáng sinh về? ABC News đặt câu hỏi, và nhà tư vấn tâm lý Gregory Nicolau, một cựu đạo diễn phim, trả lời: là vì chủ nghĩa thoát ly (escapism). "Khi mệt mỏi về mặt cảm xúc và tâm lý, bạn sẽ muốn "đánh lạc hướng" bản thân khỏi những thứ tiêu cực, và phim Giáng sinh có thể làm được điều đó: chúng đưa bạn vào thế giới lãng mạn, mộng mơ và đầu óc bạn không phải nghĩ về thứ gì nữa" - Nicolau nói.

Nicolau giải thích thêm rằng Giáng sinh thường được mô tả là thời khắc vui vẻ hạnh phúc, nhưng thực tế đó là lúc mọi người (buộc phải) gặp nhau mà ai cũng có đủ vất vả muộn phiền trong suốt một năm dài. "Nhìn vào thành công của người khác, dưới dạng phim, có thể giúp chúng ta chốc lát thoát khỏi những vấn đề thực tế này và cảm thấy nhẹ nhõm, dù chỉ là tạm thời" - ông nói.

Ngoài ra, việc cùng nhau theo dõi một câu chuyện có thể giúp não tiết ra một loại "hormone hạnh phúc" là oxytocin. Người xem cũng không phải căng thẳng hay nhức não vì đa số kết phim Giáng sinh đều dễ đoán (và thường kết thúc có hậu, khiến tâm trạng mọi người thêm phấn chấn).

Lý do còn lại chính là việc phim Giáng sinh được xem là "hay" vì chúng… quá dở. "Đôi khi, những bộ phim Giáng sinh hay nhất lại là… những bộ phim thực sự khủng khiếp. Chúng sến súa, dễ đoán, thường có diễn xuất tệ và cốt truyện đầy lỗ hổng. Nhưng khi bạn đã ăn tối quá no trong đêm Giáng sinh và mọi người muốn thống nhất nên xem gì thì chúng chính là thứ mọi người cần" - tờ The Guardian viết trong bài kêu gọi bạn đọc đóng góp "những bộ phim Giáng sinh mang lại cảm giác đam mê tội lỗi" cho Noel năm nay.

Hôm 14-12, trang mạng điện ảnh Collider cũng đăng danh sách 10 bộ phim Giáng sinh "vì dở mà hay nhất mọi thời đại", theo thứ tự từ "dở buồn cười" đến "dở nhất" (tức hay nhất trong vũ trụ so bad it's good). 

Theo đó, đứng thứ 10 là The Killing Tree (2022), bộ phim kinh dị - hài, kể chuyện một người đàn ông đã chết bỗng trở lại dương thế trong hình hài một cây thông Giáng sinh, sau đó đi trả thù những người đã từng đối xử tệ với mình. "Bộ phim ngớ ngẩn, vụng về và ngu ngốc có chủ đích, nhưng hiểu rõ điều này thì xem sẽ thấy thú vị" - Collider bình.

Đứng đầu danh sách là Santa Claus Conquers the Martians (1964), bộ phim khoa học giả tưởng kể chuyện người Hỏa tinh tới Bắc Cực bắt cóc ông già Noel, khiến dân Trái đất náo loạn. "Đây là kiểu phim mà bạn sẽ vừa xem vừa liên tục tự hỏi, kẻ nào đã làm ra nó và cái quái gì khiến họ làm vậy" - trang này viết.

Lý giải một thú đau thương

Dù "hay vì dở" hay "dở quá hóa hay", điều cần nhớ là sau tất cả, những phim dạng này đều là phim dở. Phim dở vẫn có thể thú vị, nhưng tại sao lại thế? Nhà phê bình phim Katharine Coldiron đã lý giải sâu sát vấn đề này trong 13 bài viết, tập hợp thành quyển Junk Film (tạm dịch: Phim rác) vừa xuất bản hồi tháng 5.

Bằng cách phân tích thất bại của các tác phẩm cụ thể trong giai đoạn 1940-2010, tác giả chỉ ra một số nguyên nhân khiến người ta (bao gồm chính cô) không thể cưỡng lại được việc xem những bộ phim siêu dở.

Đầu tiên, phim dở thường cực kỳ khó đoán, vì không đi theo lớp lang bài bản như hầu hết các bộ phim Hollywood khác. Một lý do khác là hiệu ứng tương phản - phim dở có những lỗi rành rành đến mức bạn sẽ thấy quý những bộ phim không mắc lỗi. Cái này giống lời nói đùa khi nghe ai đó hát trong đám cưới: nghe anh hát bài này tôi mới biết ca sĩ X hát hay ra sao.

Coldiron cũng chỉ ra một ý then chốt: phim dở không thành công nếu xét chúng như một tác phẩm điện ảnh, nhưng nếu coi đó là "bản ghi hình của một nỗ lực làm phim" thì thành công phải gọi là rực rỡ. 

Những sai sót khổng lồ của một bộ phim sẽ biến nó thành một kiểu phim "hậu trường" đầy lôi cuốn. Người xem sẽ thôi không để ý cốt truyện và các nhân vật, thay vào đó sẽ tập trung vào diễn xuất thô kệch, lời thoại vụng về, cảnh trí chệch choạc, cách dựng phim lập dị và vô số khía cạnh khác, những thứ khiến bộ phim "hấp dẫn lạ lùng". "Một bộ phim hay sẽ không mang cho ta nhiều đến vậy" - bài điểm sách trên The Economist trích lời Coldiron.

Phim dở lại có thêm một sức hấp dẫn giản dị so với những bộ phim bom tấn: chúng buồn cười (khác với hài hước). Theo The Economist, không có loại hình nghệ thuật nào khác mang lại niềm vui chính xác như vậy. 

Khi xem hòa nhạc hay kịch, bạn thấy ái ngại khi nghệ sĩ mắc sai sót - họ ở ngay trước mắt bạn, bạn cảm nhận được nỗi đau của họ, họ cũng biết bạn bối rối. Những xúc cảm đó sẽ không xảy ra khi bạn xem một bộ phim ngớ ngẩn.

Thế nào là phim Giáng sinh hay

Chưa nói hay dở, thế nào là phim Giáng sinh cũng là chủ đề gây tranh cãi. Nếu xét tiêu chí dễ dãi nhất, chỉ cần có cảnh diễn ra đúng mùa Giáng sinh là được thì sẽ đếm không xuể. Chẳng thế mà suốt 35 năm qua, kể từ khi bộ phim hành động Die Hard (1988) với ngôi sao Bruce Willis ra mắt, người ta vẫn còn cãi nhau liệu đấy có phải là phim Giáng sinh không.

Nay năm, mạng Yahoo! và Hãng nghiên cứu YouGov đã khảo sát 1.675 người Mỹ trưởng thành về vấn đề này. Theo kết quả công bố hôm 4-12, 50% trả lời "không", trong khi 39% nói "có" và 11% "không chắc".

Nhưng năm nào cũng có ít nhất một bài phân tích chứng minh Die Hard là phim Giáng sinh. Nếu bạn đã quên, chuyện phim diễn ra vào đêm Giáng sinh, và nhà phân tích phim Stephen Follows đã chỉ ra 21 chi tiết liên quan đến ngày lễ này, chưa kể 3 bài hát Giáng sinh trong soundtrack.

Một bộ phim không có vẻ Giáng sinh lắm, nhưng vẫn thường xuất hiện trong danh sách các phim nên xem trong mùa này: Batman Returns (1992) của Tim Burton. "Mặc dù cốt truyện và chủ đề của bộ phim không liên quan gì đến kỳ nghỉ lễ, bộ phim lấy bối cảnh đặc biệt vào dịp Giáng sinh nên việc xem phim vào tháng 12 sẽ mang tới trải nghiệm tốt hơn: bạn sẽ bị cuốn vào các nhân vật trong phim khi xung quanh bạn cũng có cây Noel và lấp lánh ánh đèn" - cây bút Mikey Walsh của Nerdist, trang chuyên phân tích phim siêu anh hùng, viết.

Trang Vox còn cho đây là "phim rom-com Giáng sinh hay nhất". Ngoài Batman Returns, Tim Burton còn đạo diễn hai phim Giáng sinh khác là Edward Scissorhands (1990) và The Nightmare Before Christmas (1993). Đây là những ví dụ tốt cho lập luận của nhà phê bình Hepburn với ABC News: nếu muốn xóa dớp "phim Giáng sinh đồng nghĩa phim dở", các tác phẩm điện ảnh cần "kể một câu chuyện khác biệt", ngoài việc lấy bối cảnh và không khí Noel.

Ông lấy ví dụ Die Hard, The Nightmare Before Christmas và Home Alone (1990) - những bộ phim "lấy khái niệm cơ bản về phim Giáng sinh nhưng có đổi hướng một chút". Tóm lại, theo Hepburn, phim có không khí và bối cảnh Giáng sinh, nhưng mạch truyện chính không cần phải dựa vào kỳ nghỉ lễ này mới có thể diễn ra, mới là "những bộ phim Giáng sinh có thể sống mãi với thời gian".