Qui tắc đạo đức nào cho thế giới ảo?

Phóng to

Những hiện tượng đó cho thấy một sự bất bình thường trong xã hội.

Cái riêng tư thầm kín bị “công khai hóa” không chỉ bởi “người trong cuộc” mà bởi chính một vài cơ quan ngôn luận. Cái “tôi tính dục” thay vì phát lộ trong một cá nhân, lại thôi thúc xã hội trên mặt báo. Cái tôi hằn học, khích bác, lăng mạ đầy rẫy... Một tùy viên báo chí nước ngoài thắc mắc: “Báo chí xứ này không có chuyện gì khác để viết nữa hay sao?!”.

“Thế giới blog được hoan nghênh vì bao gồm những mẩu chuyện gẫu thẳng thắn và cởi mở theo cách thức khác với báo chí dòng chính thống cùng các website do các tập đoàn kinh tế thống trị. Song nói chuyện thẳng thắn không đồng nghĩa với thiếu lịch sự. Do lẽ không có lý do gì để có thể chấp nhận cái kiểu nói chuyện mà trong mọi phòng khách chẳng ai chấp nhận. Văn hóa là một tập hợp những thuận tình chia sẻ cho phép chúng ta sống chung với nhau. Hãy đảm bảo sao cho nền văn hóa mà chúng ta đã tạo ra với thế giới blog của chúng ta là một nền văn hóa mà chúng ta có thể luôn tự hào”.

Doc Searls đã nhận xét như trên trong tác phẩm kinh điển về kinh doanh trong thời đại net: The Cluetrain Manifesto (nguồn: http://www.cluetrain.com/doc.html). Doc Searls là chủ tịch Tập đoàn tư vấn truyền thông Searls kiêm chủ biên của tạp chí Linux Journal, mà tên gọi Linux chính là một “nhãn hiệu cầu chứng” về độ mở thông thoáng. The Cluetrain Manifesto là một thứ tuyên ngôn của những nhà tư tưởng về net.

Một đồng tác giả của The Cluetrain Manifesto, Christopher Locke, người được Tập đoàn báo tài chính Financial Times bình chọn (2001) là một trong 50 nhà tư tưởng hàng đầu thế giới về kinh doanh, trong chương “Prematurial burial” của mình cũng than: “Internet trở thành một chốn cho người người trò chuyện với nhau mà không phải e dè. Chẳng có lưỡi kéo kiểm duyệt hay trừng phạt chính thức nào, và có lẽ đây mới là đáng kể nhất, chẳng bị chen quảng cáo vào. Song ngày nay một dúm người lại có xu hướng thóa mạ lẫn nhau trên mạng. Đã mất rồi cái tâm thức thanh lịch!” (http://www.cluetrain.com/apocalypso.html).

Hóa ra cái “chết yểu, chôn non”, mà Christopher Locke muốn nói đến, là của sự trò chuyện trên mạng!

Trăn trở thật trong thế giới “ảo”

Thời điểm đầy trăn trở ấy của The Cluetrain Manifesto là năm 1999.

Tại sao các tác giả của The Cluetrain Manifesto lại tư duy trăn trở về net ngay từ trước khi thập niên trước chưa chấm dứt? Khi những người này “đẻ ra” net, thì những người khác cũng bắt đầu tư duy về net để xem xã hội sẽ đi đến đâu với nền văn minh mới này.

Và rồi họ nhất trí khẳng định những ưu việt của một thế giới mới: thoải mái, tự do, không ràng buộc. Nhưng họ cũng đồng thanh cảnh báo một sự suy đồi trong quan hệ cư xử giữa người với người trong cái thế giới “ảo” đó.

Giấu mặt

Năm 1999 đó, những “trò chuyện trên mạng” chưa có mùi kim tiền. Chỉ vài năm sau, trên một số blog đã bốc mùi tiền. J.D. Lassica post lên trên mạng của Trường truyền thông Annenberg, thuộc Đại học Nam California (USC), một bài về mãnh lực của kim tiền trên các blog (The cost of ethics: influence peddling in the blogosphere) đại ý: “Nhiều công ty sử dụng các blogger... Hậu quả là viết thiên vị, tâng bốc vô lối...”.

Tất nhiên, xung đột lợi ích không chỉ vì tiền mà còn vì lý do cá nhân (xích mích, tham vọng, tư thù), phe phái. Còn có một xu hướng khác mà CyberJournalist.net gọi là “thị hiếu xấu, thỏa mãn tính tò mò”. Xu hướng thỏa mãn tính tò mò này được làng báo Pháp cô đọng thành “qui tắc 3 chữ S” gồm sexe (tính dục), sang (máu me tội ác) và scandale (thị phi)... Việc kích thích “3 chữ S” này ngày càng “hối thúc”, nhất là qua phương tiện mới là mạng. Khi một tờ báo viết hô to trên trang nhất “video sex diễn viên X lên mạng”, thì đó cũng là phát pháo lệnh cho cuộc săn tìm. Khi một blogger tung ra những đả kích lăng mạ, thì đó cũng là khởi đầu cho một sự ném đá tập thể. Và là ném đá giấu tay. Trên báo mạng, viết là viết, khỏi cần lách. Nhân danh tự do cùng sự giấu mặt.

Rachel Simmons, một nhà tư vấn về bạo hành trong môi trường giáo dục, viết trên tờ Washington Post (28-9-2003) như sau: “Internet cho phép ăn nói và làm những việc mà nếu đối diện người khác sẽ không dám làm. Nhờ đó cảm thấy không phải chịu trách nhiệm gì cả và có một cảm giác an toàn và sức mạnh giả tạo”.

Đứng trước những biến thái đó, thế giới blog luôn trăn trở tìm kiếm một qui tắc đạo đức cho mình. Viết không chỉ để mà viết, mà là viết cái gì, như thế nào. Và nhất là viết để làm cái gì, cho ai.